خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ ترکمنستان کشوری با خشکی بسته در آسیای مرکزی است که از جنوب با ایران و افغانستان، از شرق با ازبکستان، از شمال و غرب با قزاقستان، و از جنوب غربی از طریق دریای خزر با جمهوری آذربایجان هممرز است. این کشور دارای طولانیترین مرز خشکی با ایران (حدود 990 کیلومتر) و دسترسی غیرمستقیم، اما راهبردی، به دریای خزر است. مساحت ترکمنستان 470هزار کیلومتر مربع است[1] و هفتمین کشور بزرگ آسیا به شمار میرود. جمعیت آن در سال 2024 حدود 8.1 میلیون نفر است[2]. از نظر قومی، بیش از 85٪ جمعیت ترکمنها هستند (شامل زیرگروههای تکه، یمُت، ارساری و گوکلن)؛ سایر اقلیتها شامل ازبکها (5٪)، روسها (2٪)، تاجیکها، و قزاقها میشوند. زبان رسمی ترکمنی (از خانواده زبانهای ترکی) است که از سال 1993 با الفبای لاتین نوشته میشود. از نظر مذهبی، بیش از 93٪ جمعیت مسلمان سنی هستند. ترکمنستان از نظر فرهنگی با ریشههای ترکی-ایرانی، غنی از سنتهای کهن چادرشومال، تابوت، و هنرهای دستی (فرش بافی، گلیم، سفال) است. با وجود موقعیت جغرافیایی میانه، کشور بهشدت خودکفاییگرا و منزوی است و ارتباطات خارجی آن تحت کنترل شدید دولت است.
از کشورهای دیگر بیشتر بخوانید
تاریخ تا زمان استقلال
سرزمین ترکمنستان قرنها بخشی از امپراتوریهای پارسی (هخامنشیان، ساسانیان)، تورانی، و مغول بوده است. در قرون وسطی، منطقه بهعنوان بخشی از خراسان و سپس «ترکستان»، گذرگاهی برای جاده ابریشم و مراکز صوفیگری بود. در قرن نوزدهم، روسیه تزاری پس از جنگهای سخت با قبایل ترکمن (بهویژه نبرد گوکتپه در 1881)، این منطقه را فتح و به امپراتوری خود الحاق کرد. در سال 1924، پس از انقلاب 1917، ترکمنستان بهعنوان یک جمهوری خودمختار درون شوروی (جمهوری سوسیالیستی شوروی ترکمنستان) تأسیس شد. در دوران شوروی، زیرساختهای اولیه (راهآهن، کارخانهها، آموزش مدرن) ساخته شد، اما هویت قومی تحت فشار بود و فعالیت فرهنگی محلی بهصورت گزینشی اجازه داده میشد.
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، ترکمنستان در 27 اکتبر 1991 بدون هیچ درگیری نظامی یا اعتراضی استقلال خود را اعلام کرد. سپس، صفرمراد نیازوف، رهبر سابق کمونیست، ریاست جمهوری را به عهده گرفت و بهسرعت مسیری از خودکفایی و شخصیتپرستی افراطی را در پیش گرفت. استقلال ترکمنستان در مقایسه با دیگر جمهوریهای آسیای مرکزی، بیدردسر بود، چرا کشور فاقد جنبشهای چپ، ملیگرای افراطی یا گروههای مذهبی سازمانیافته بود.
رویدادهای سیاسی مهم 50 سال اخیر
در طول دهه 170–1990، نیازوف حکومتی استبدادی و سکولار اما فرهنگمدارانه برپا کرد. او در سال 1999 عنوان «سرکارگر ملی» (Türkmenbaşy) را برای خود ثبت کرد و تا زمان مرگش در سال 2006، حکومت مطلقهای را اداره کرد. پس از او، قُربانقُلی بِرْدیمُحَمَّدُوف ــ دندانپزشک سابق و رئیس خدمات بهداشتی ــ به قدرت رسید و با وجود وعدههای اصلاحات، نظام را تقویت کرد. وی در سال 2022 پسرش، سردار بِرْدیمُحَمَّدُوف، را به نخستوزیری و سپس در 2023 به جانشینی خود منصوب کرد و در مارس 2023 رسماً استعفا داد.
هر دو دوره، ویژگیهای مشترکی داشتهاند:
- حزب واحد (حزب دموکرات ترکمنستان) و انتخابات غیررقابتی؛
- سانسور گسترده رسانهها (ترکمنستان در رتبهبندی آزادی مطبوعات جهانی همواره در آخرین جایگاهها قرار دارد)؛
- محدودیت شدید حرکت شهروندان (ویزای خروجی برای اکثر شهروندان لازم است)؛
- غیرفعالسازی سازمانهای حقوق بشری و مدنی.
با این حال، در سالهای اخیر، اصلاحات محدودی صورت گرفته است: کاهش قیمت گاز برای مردم، افزایش دسترسی به اینترنت، و برگزاری نخستین نمایشگاه بینالمللی «ایراناکسپو» در عشقآباد (2023). با این حال، حذف سیستم ویزای داخلی (2021) و تمدید مهلت اقامت برای اتباع خارجی (2024)، تنها در حد اقدامات ظاهری بوده است.
گرایش سیاسی بینالمللی
ترکمنستان سیاست رسمی «خنثیگرایی دائمی» را دنبال میکند؛ عنوانی که در سال 1995 توسط سازمان ملل به آن اعطا شد. این کشور عضو سازمان همکاری اقتصادی (ECO)، شورای همکاری امنیتی شانگهای (SCO بهعنوان عضو ناظر)، و سازمان ملل است، اما در سازمان پیمان آنار (CSTO) و گروههای نظامی شرکت نمیکند. روابط با روسیه در حوزههای انرژی و امنیتی همچنان مهم است، اما ترکمنستان بهدنبال کاهش وابستگی است. با چین، روابط اقتصادی ــ بهویژه در حوزه گاز ــ در حال رشد است. ایران نیز یکی از همسایگان کلیدی و شریک تجاری ثابت محسوب میشود. ترکمنستان تمایلی به دوری از بلوکهای ایدئولوژیک دارد و سیاست خارجی آن بر ثبات، بیطرفی و توسعه زیرساخت متمرکز است.
گرایش اقتصادی بینالمللی
ترکمنستان عضو ECO، سازمان تجارت جهانی (بهعنوان ناظر)، و بانک جهانی است، اما عضو رسمی WTO نیست. اقتصاد آن بهشدت متمرکز و دولتی است: بیش از 90٪ تجارت خارجی توسط شرکتهای دولتی اداره میشود. کشور برای جذب سرمایهگذاری خارجی، «منطقه آزاد سرانگ» (در مرز ایران) و «منطقه ویژه اقتصادی عشقآباد» را ایجاد کرده، اما قوانین مبهم و نبود شفافیت، سرمایهگذاری را دشوار ساخته است. ترکمنستان به سیاست «تبادل کالا بهجای ارز» روی آورده است ــ بهویژه در صادرات گاز به چین و پذیرش کالاهای مهندسی، ساختمانی و غذایی در بازگشت. این رویکرد، در حالیکه از تحریمهای مالی جلوگیری میکند، کارایی اقتصادی را کاهش میدهد.
نقاط قوت و ضعف زندگی و زیست در این کشور
زندگی در ترکمنستان از نظر برخی جنبهها آرام و با ثبات است: نرخ جرم بسیار پایین، عدم وجود تروریسم داخلی، و هزینههای دولتی پایین (گاز، برق، آب، و مسکن دولتی بهصورت نمادین یا رایگان در اختیار شهروندان قرار میگیرد). همچنین، فرهنگ مهماننوازی و احترام به پیران، محیطی اجتماعی پایدار را فراهم میکند. آموزش تا دانشگاه رایگان است و نرخ باسوادی بیش از 99٪ است. با این حال، نقاط ضعف عمیقی وجود دارد:
- محدودیت آزادیهای فردی: دسترسی محدود به اینترنت (بدون شبکههای اجتماعی ممنوعه مانند Facebook، YouTube)، نظارت گسترده امنیتی، و ممنوعیت احزاب و سندیکاها؛
- مهاجرت جوانان: هزاران جوان (بهویژه تحصیلکردگان) سالانه به روسیه و ترکیه مهاجرت میکنند، چرا که فرصتهای شغلی محدود و بدون رقابت است؛
- خدمات بهداشتی ضعیف: بیمارستانها از نظر تجهیزات قدیمی، پزشکان ماهر، و داروها در سطح پایینی هستند؛
- وابستگی روانی-اقتصادی به دولت: شهروندان بهدلیل فقدان فضای مدنی، اعتقاد عمیقی به «رهبر ملی» دارند، که مانع از پیدایش جامعه مدنی مستقل میشود؛
- محرومیت زنان: هرچند زنان در آموزش عالی حضور فعالی دارند، اما در سطوح تصمیمگیری سیاسی و اقتصادی کمتر دیده میشوند و فشار فرهنگی برای ازدواج زودهنگام و تولید مثل بالا، ادامه دارد.
در مجموع، ترکمنستان کشوری امن و فرهنگی است، اما برای نخبگان، زنان آزادیطلب و نیروی کار ماهر، فضایی نایاب و بسته محسوب میشود.
شرایط اقتصادی و سرانه درآمد و رفاه
درآمد سرانه ناخالص ملی ترکمنستان در سال 2024 حدود 6٬500 دلار[3] (بر اساس PPP: 13٬000 دلار[4]) تخمین زده میشود. با این حال، این رقم گمراهکننده است: بیش از 50٪ جمعیت در روستاها و با درآمدی زیر خط فقر زندگی میکنند. رفاه مادی شهروندان بهطور گستردهای توسط دولت تأمین میشود: گاز، برق، آب، نان و حملونقل عمومی تقریباً رایگان است. اما کمبود کالاهای مصرفی، سیستم بانکی ضعیف، و نقدینگی پایین، کیفیت زندگی را در سطح پایینی نگه داشته است.
تولید ناخالص داخلی و جایگاه اقتصاد در دنیا
GDP نامی ترکمنستان در سال 2024 حدود 51 میلیارد دلار[5] و بر اساس برابری قدرت خرید (PPP) حدود 159 میلیارد دلار[6] است. سهم این کشور از تجارت جهانی ناچیز است و اقتصاد بهشدت تکمحصوله (گاز طبیعی) است. صادرات غیررسمی (بهویژه کالاهای اساسی به افغانستان و ایران) رقمی قابل توجه دارد، اما در آمار ثبت نمیشود.
نقاط قوت اقتصادی
قویترین نقطه ترکمنستان، ذخایر عظیم گاز طبیعی است: با حدود 11 تریلیون متر مکعب، پنجمین ذخیره بزرگ جهان (پس از روسیه، ایران، قطر و آمریکا) است.[7] میدان گازی گالکنیش (در جنوب شرقی) بزرگترین میدان تکقطعه جهان است. همچنین، ذخایری از نفت، گوگرد، نمک، و سنگآهن وجود دارد.
جمعیت جوان (میانگین سنی 30 سال[8]) و باسواد، پتانسیل نیروی کار متعهد را نشان میدهد، هرچند مهارتهای تخصصی محدود است. از نظر کشاورزی، ترکمنستان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان پنبه جهان است، و همچنین در تولید خربزه، هندوانه، و خرما (در مناطق جنوبی) فعال است. کشاورزی بهطور گسترده تحت سیستم «معادلسازی» با صنعت (پنبه در ازای کود و سوخت) اداره میشود.
از نظر جغرافیایی، موقعیت ترکمنستان در کریدور بین آسیای مرکزی، خلیج فارس و دریای خزر، پتانسیل گذرگاهی بالایی دارد. پروژههایی مانند راهآهن عشقآباد–سَرخْس–مشهد و خط لوله گاز ترکمنستان–افغانستان–پاکستان–هند (TAPI) این ظرفیت را نشان میدهند.
با این حال، اقلیم خشک (80٪ کشور بیابانی است ــ بیابان قرهقوم) و کمبود آب، موانعی جدی برای کشاورزی و سکونت پایدار هستند. همچنین، فناوری بسیار پایین است: بخش عمدهای از صنایع قدیمی و وابسته به ماشینآلات شوروی هستند. دسترسی به اینترنت در شهرها محدود به شبکه داخلی است و اینترنت جهانی تنها برای مؤسسات دولتی و خارجیها مجاز است.
تحولات اقتصادی دو دهه اخیر
در دهه 2000، با افزایش قیمت گاز، رونق نسبیای در زیرساختها (ساخت ساختمانهای مجلل در عشقآباد، راهآهن سرعتبالا، فرودگاه بینالمللی) رخ داد. اما اصلاحات ساختاری ــ مانند خصوصیسازی، آزادسازی قیمتها و جذب سرمایهگذاری خارجی ــ به تعویق افتاد.
در دهه 2010، با کاهش قیمت گاز، فشار بر بودجه افزایش یافت. دولت به دنبال تنوعبخشی رفت:
- تأسیس منطقه آزاد سرانگ (2019) با مزایای مالیاتی؛
- همکاری با چین در خط لوله گاز (ترکمنستان–چین، از 2009 فعال)؛
- توسعه پتروشیمی (واحدهای متانول و اوره در اُزِنگِدِگن)؛
- توسعه سیاحت داخلی (شهرهای تاریخی مرو و کونیهاُرگنچ).
در سالهای اخیر، تمرکز بر اقتصاد غیرنفتی افزایش یافته است: حمایت از صنایع دستی (فرش، سفال)، تقویت پنبهپاککنی، و سرمایهگذاری در انرژیهای تجدیدپذیر (پروژه خورشیدی 100 مگاواتی در سرخس). با این حال، پیشرفتها کند است: سهم بخش غیرنفتی از صادرات همچنان زیر 10٪ است و وابستگی به گاز برای 60٪ درآمد ارزی ادامه دارد.
ظرفیتهای همکاری با ایران
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه انرژی
ترکمنستان و ایران دارای ذخایر عظیم مشترک گاز در میدان گازی دُوستلوت–سَرْخَن هستند. در حال حاضر، ایران سالانه 5 تا 8 میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان وارد میکند (برای مصرف در خراسان)، اما ظرفیت خطوط لوله (سَرخس–مشهد) تا 20 میلیارد متر مکعب است. همکاری در بهرهبرداری توأم از میدانهای مرزی، با تقسیم سهمیهها و استفاده از فناوریهای ایران در جلوگیری از ریزش چاهها (در چاههای قدیمی)، میتواند سود دوطرفه داشته باشد. همچنین، صادرات برق ایران (از سیستم سراسری) به ترکمنستان در فصول سردسیر برای کمک به مصرف داخلی، و صادرات گاز ترکمنستان به ایران در ازای نفت مازوت یا فرآوردههای نفتی، از مدلهای تبادلی موفق است.
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه گردشگری
ترکمنستان دارای جاذبههای تاریخی منحصربهفردی مانند مَرو (میراث جهانی یونسکو)، کُنْیهاُرگنچ (شهر باستانی کهنه گرگانج یا کهنه اورگنج یا کهنه اورنگ ــ پایتخت باستانی خوارزمشاهیان)، نیسا (پایتخت اشکانیان)، و عشقآباد با معماری سفیدمرمری است. ایران میتواند بهعنوان هاب گردشگری، زائران فارسیزبان (بهویژه از تاجیکستان و افغانستان) را به ترکمنستان هدایت کند. با توجه به اشتراک فرهنگی (ادبیات فردوسی، حکیم سنایی، نوای غنای محلی)، ایجاد «مسیر فرهنگی ایرانی» (نیشابور–سَرخس–مَرو–نیسا–عشقآباد) ظرفیت بالقوهای دارد. همچنین، تسهیل ویزا برای گروههای گردشگری (ویزای 72 ساعته در مرز سَرخس) و توسعه تورهای ترکیبی (ایران–ترکمنستان–ازبکستان) میتواند ترافیک گردشگری را افزایش دهد.
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه معادن
ترکمنستان دارای ذخایر گوگرد (بزرگترین منبع جهان در کانی آنهیدریت)، نمک، سنگآهن، و ماسههای صنعتی است، اما فاقد فناوری پیشرفته برای استخراج و فرآوری است. ایران با داشتن تجربه در فرآوری گوگرد (در پالایشگاههای نفت) و تولید اسید سولفوریک، میتواند در ایجاد واحدهای صنعتی مشترک در منطقه مرزی سهیم باشد. همچنین، صادرات مواد معدنی اولیه ایران (گچ، سنگهای ساختمانی) به ترکمنستان برای پروژههای عمرانی، و واردات ماسههای سیلیسی ترکمنستان برای صنایع شیشه و نفت ایران، از ظرفیتهای متقابل است.
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه فناوری
ترکمنستان نیاز فوری به فناوریهای کاربردی در حوزههای آبیاری (قطرهای، زیرسطحی)، کشاورزی مقاوم در برابر خشکی، و شهرهای هوشمند دارد. ایران میتواند در طراحی سامانههای مدیریت مصرف آب در بیابان قرهقوم، یا توسعه گلخانههای خورشیدی برای کشت سبزیجات، همکاری کند. همچنین، با توجه به تأکید کاربر بر استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل دستهای اسناد (PDF)، همکاری در دیجیتالیسازی اسناد تاریخی (مانند اسناد نیسا و مَرو)، یا پروژههای هوش مصنوعی برای تحلیل دادههای آبوشهری (در پروژههای آبرسانی)، بسیار مؤثر خواهد بود.
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه کشاورزی و مواد غذایی
ترکمنستان تولیدکننده بزرگ پنبه، گندم، و خربزه است، اما با کمبود کود شیمیایی، تجهیزات مدرن، و سیستمهای پس از برداشت مواجه است. ایران میتواند کودهای تولیدی خود (از واحدهای پتروشیمی) را در ازای پنبه یا گندم ترکمنستان صادر کند. همچنین، صادرات مواد غذایی ایران (کنسرو، روغن، برنج، زعفران) به ترکمنستان ــ بهویژه در فصول کممحصول ــ بسیار مورد نیاز است. یک زمینه پیشنهادی: ایجاد «مرکز تحقیقات کشاورزی مشترک» در سرانگ برای توسعه بذر مقاوم به خشکی و شوری، با مشارکت دانشگاههای کشاورزی هر دو کشور.
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه صنعت
صنعت ترکمنستان عموماً محدود به پالایشگاهها، کارخانههای سیمان و نساجی است. ایران میتواند در تأسیس واحدهای سبک (تولید لوازم خانگی، سیمان، آسفالت، دارو) در منطقه آزاد سرانگ مشارکت کند. همچنین، صادرات قطعات خودرو، تجهیزات ساختمانی، و ماشینآلات کشاورزی به بازار ترکمنستان ــ بهویژه با نرخهای رقابتی در مقایسه با چین و روسیه ــ ظرفیت دارد. با توجه به سابقه کاربر در سازمانهای دوگانه (تجاری-دفاعی)، ایجاد واحدهای تولیدی دوگانه (مانند تجهیزات ارتباطی، امدادرسانی در حوادث طبیعی)، میتواند مورد توجه قرار گیرد.
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه خدمات
ترکمنستان به خدمات تخصصی در حوزههای مهندسی عمران (طراحی سدسازی در رودخانه مرغاب)، پزشکی (بهویژه جراحی و مراقبتهای بهداشتی در مناطق روستایی)، و آموزش عالی نیاز دارد. ایران میتواند با اعزام استادان دانشگاهی (به زبان فارسی/ترکمنی مشترک)، یا ارائه دورههای مجازی برای دانشجویان ترکمن، همکاری کند. همچنین، آموزش مهارتهای شناختی و رسانهای به معلمان ترکمنستان ــ با توجه به علاقه کاربر به این حوزه ــ از طریق پلتفرمهای آموزشی مشترک، قابل اجراست.
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه کریدورهای حمل و نقل
کریدور «ایران–ترکمنستان–ازبکستان» (از بندرعباس/چابهار به سمرقند) یکی از کوتاهترین مسیرهای دسترسی آسیای مرکزی به دریا است. تکمیل خط راهآهن 20 کیلومتری سَرخس–عشقآباد و ساخت خط راهآهن سرانگ–مَرو–ازبکستان، اولویت است. همچنین، هماهنگی در استانداردهای حملونقل جادهای، صدور مجوز الکترونیکی بازرگانی، و نظارت بر ایمنی اپراتورها و ناوگان ــ با توجه به تأکید کاربر بر ایمنی کامل اپراتورها، مکانیکها و دیگران در فرآیندهای سازمانی ــ از ظرفیتهای عملیاتی مؤثری است.
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه اقتصاد دریا
اگرچه ترکمنستان خشکیبسته است، اما از طریق بندر تُرْکْمَنباشی در دریای خزر، به اقتصاد دریایی دسترسی دارد. ایران میتواند در آموزش نیروی متخصص بندری، مدیریت زنجیره تأمین، و استفاده از فناوریهای نظارتی (ردیابی کشتیها، سامانههای ایمنی بندری) کمک کند. همچنین، همکاری در پروژههای مشترک انرژی دریایی (انرژی بادی در ساحل خزر) و تحقیقات ماهیگیری (ماهی خاویاری، کفال) میتواند سودآور باشد.
ظرفیتهای این کشور برای همکاری با ایران در حوزه حکمرانی و سیاستگذاری
ترکمنستان در حال تدوین «برنامه توسعه ملی 2025–2030» است. ایران میتواند تجربه خود در حوزههای زیر را بهاشتراک بگذارد:
- سیاستهای جهادی-سازندگی در توسعه مناطق محروم؛
- مدیریت بحرانهای طبیعی (خشکسالی، سیل) با مشارکت مردمی؛
- تدوین آییننامههای عملیاتی برای زیرسیستمهای نوآوری در سازمانهای دولتی؛
- همکاری دانشگاهی–صنعتی برای توسعه نوآوری.
بهویژه، با توجه به تخصص کاربر در ارزیابی سازمانهای هلدینگی حملونقلی، طراحی مدل «ارزیابی عملکرد هلدینگ راهآهن ترکمنستان» با استانداردهای بینالمللی و دفاعی، میتواند بسیار مؤثر باشد.
جمعبندی
ترکمنستان کشوری با ذخایر گازی عظیم، موقعیت ژئوپلیتیکی استراتژیک و تمایل به ثبات است، اما با چالشهایی مانند انزوا، وابستگی تکمحصوله و کمبود فناوری مواجه است. همکاری با ایران میتواند در حوزههای انرژی، حملونقل، کشاورزی و حکمرانی، بر اساس مدلهای تبادلی و فنی-عملیاتی، سود دوطرفه ایجاد کند. با توجه به تخصص کاربر در ارزیابی سازمانی، ایمنی سیستمها و نوآوری دوگانه، زمینههای مشترکی برای مشارکت در طراحی استانداردهای عملیاتی، آموزش ایمنی حملونقل، و توسعه سازمانهای پایدار وجود دارد. موفقیت این همکاریها مستلزم تمرکز بر پروژههای کمهزینه اما مؤثر، احترام به بیطرفی ترکمنستان، و استفاده از شبکههای علمی-دانشگاهی است.