به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، سید مهدی حسینی رکنآبادی، استاد اندیشکده مطالعات حسینی، طی یادداشتی به بررسی ضرورت پژوهش و آسیبشناسی در هیئت و مداحی برای تحقق اهداف فرهنگی و معنوی جامعه پرداخته است.
متن یادداشت را در ادامه میخوانیم:
یکی از رخدادهای فرخنده و تأثیرگذار در عرصه ادب و فرهنگ جامعه ما، دیدار سالانه اهالی فرهنگ با رهبر فرزانه انقلاب اسلامی است. در میان این دیدارها، نشستی که به طور ویژه به ذاکران و شاعران اهل بیت (علیهمالسلام) اختصاص دارد، از جایگاهی ممتاز برخوردار است. این دیدار هر ساله در روز ولادت حضرت فاطمه زهرا (سلاماللهعلیها) برگزار میشود و رهبر انقلاب پس از استماع برنامههای مداحی و شعرخوانی، نکات و رهنمودهای معنوی و فنی خود را بیان میفرمایند.
این رویداد فرهنگی که از سال 1363 هجری شمسی آغاز شده، با گذشت بیش از چهار دهه (41 سال)، ادامه یافته است؛ امری که خود نشاندهنده اهمیت این حوزه در منظومه فکری و فرهنگی رهبر فرزانه انقلاب اسلامی است.
نکته برجسته در این دیدارها، ارائه نقطهنظرهای دقیق و هدفمند رهبر فرزانه انقلاب است. بیانات ایشان غالباً جنبه «نقطهزنی» دارد؛ به این معنا که به جای کلّیگویی، بر مسائل و نقاط حساس و راهبردی دست میگذارند و با اشاراتی سنجیده، مسیر نورانی «ذاکری» را نشان میدهند. این ویژگی سبب شده است که سخنان ایشان، نه صرفاً توصیههای اخلاقی، بلکه نقشه راه معنوی و فرهنگی برای جامعه ذاکران و هیئات مذهبی تلقی شود.
با وجود استمرار این دیدارها، پرسش مهمی که تاکنون کمتر در محافل فرهنگی ـ چه عمومی و چه خصوصی ـ به طور جدی مطرح شده، این است که:
1. عصاره و سرفصلهای مطالبات رهبر انقلاب از ذاکران اهلبیت (علیهمالسّلام) چه بوده است؟
2. کدامیک از این مطالبات تاکنون مورد توجه قرار گرفته و به مرحله تحقق رسیده است؟
3. راز تکرار این توصیهها چیست؟
پاسخ به این پرسشها، نشاندهنده خلأهای موجود در ارزیابی میزان تحقق رهنمودهای رهبری در این حوزه است.
با توجه به اینکه بیانات رهبر انقلاب از سال 1368 تاکنون به صورت مستند در پایگاه رسمی ایشان منتشر شده است، میتوان با بررسی این متون، به روشنی دریافت که ایشان در طول سالها:
الف) نسبت به چه موضوعاتی حساسیت نشان دادهاند؛
ب) چه محورهایی را به طور مکرّر مورد تأکید قرار دادهاند؛
بسامدگیری از مضامین مطرح شده در سخنان رهبر انقلاب در این دیدارها نشان میدهد که برخی مفاهیم و مضامین به صورت مکرر مورد تأکید قرار گرفتهاند، از جمله:
- اثبات شایستگى خود
- مداحی، پدیدهای ایمانی
- ضرورت اشاعه مدایح و فضایل و حقایق زندگانی اهل بیت (علیهمالسّلام) به زبان هنری
- سختگیری نسبت به شعر
- اهتمام و توجه شاعران انقلاب اسلامی به ادای حق زمانه
- همسنگی یک شعر خوب با یک یا چند منبر، یا چند کتاب
- ضرورت ارتقای سطح ذهن مردم با ارائه شعرهای خوب، الفاظ زیبا، مضامین عالی و معارف قوی
- توجه به موقعیت، خطیر بودن وظیفه، انجام وظایف جهت ایجاد تحوّلی در سطح کشور
- غنیمت دانستن فرصتها و استفاده درست از آن
- ضرورت و اهمیت تبیین معارف ولایی
- توجه به معرفتافزائی نه اختلافافکنی
- اتکا به اصول، واقعیتها و معقولات
- دشمنشناسی و رصد حرکات دشمن
- دفاع از اسلام سیاسی، اسلام مجاهد، اسلام مقاتله
- مداحی روشنگرانه و تلاش برای افزایش ایمان مخاطب، جهت مواجهه با دشمنان
- توجه به محتوا و معنا
- توجه به ادعیه، مناجاتها و معارف اصیل دینی
- شناخت آسیبها و انحرافات
این تکرارها حاکی از دغدغهمندی عمیق ایشان نسبت به سلامت محتوایی و کارکرد هدایتگرانه هنر مداحی است.
در دیدار اخیر ذاکران اهل بیت در روز ولایت حضرت زهرا (س) نکتهای بدیع در کلام رهبر انقلاب ظهور یافت که در دیدارهای پیشین سابقه نداشت. ایشان به صورت صریح از «پژوهش» و «آسیبشناسی» سخن گفتند.
بررسی تاریخی نشان میدهد که از سال 1368 تاکنون، واژه «آسیبشناسی» تنها در یک مورد در سخن ایشان اما به شکلی دقیق و سنجیده به کار رفته است:
«من سالهای گذشته راجع به مسائل مداحی و بعضی از آسیبها اشارههایی کردهام، نمیخواهم بیش از آن بگویم، اما خود شما جامعه مدّاحان کشور، تکتک کسانی که بر منبر ستایشگری اهلبیت (علیهمالسّلام) قرار میگیرید و این افتخار را دارید، به فکر باشید؛ آسیبشناسی کنید و این را به صورت یک متاع کاملی دربیاورید، روزبهروز هم ترقّی و رشد پیدا خواهد کرد و خدا را از خودتان راضی خواهید کرد، اهلبیت (علیهمالسّلام) را از خودتان راضی خواهید کرد.» (29/12/1395)
اما در دیدار اخیر، این واژه با پیوست مفاهیم تازه از جمله همراه با مفهوم «پژوهش» مطرح شد که حاکی از سطحی عمیقتر و نظاممندتر از نگرانی است:
«امروز مداحی یکی از عرصههای بسیار مهمی است که شایسته است درباره آن پژوهش انجام بگیرد. امروز مداحی فقط آمدن و خواندن و گریاندن و مانند اینها نیست؛ امروز مداحی در کشور ما پدیدهای شده که در خور پژوهش و تحقیق است. پژوهش یعنی چه؟ «عمقیابی»؛ [شناخت اینکه] پشت این شعر و آواز و آهنگ و رفتار چیست و چه چیزی قرار دارد. «آسیبشناسی»؛ ممکن است آسیبشناسی، ما را به یک نقاط ضعفی برساند. جستجو از «راههای رشد»؛ [اینکه] چه کار کنیم که مداحی در راه رشد پیش برود، به سمت تکامل و در مسیر تکامل حرکت کند. اینها مجموعهای است که یک جمع محقّق و پژوهشگر میباید و میتوانند درباره این، کار کنند؛ امروز این لازم است.» (20/9/1404)
سخن ایشان بُعد دیگری نیز داشت که نباید مغفول واقع شود: ارائه تعریفی از «هیئت» (به شکل غیر مستقیم) به عنوان آمادگاه و نیز محل اشاعه «ادبیات مقاومت»
و نیز: تبیین وظیفه نخبگان: تولید ادبیّاتِ مناسب با اندیشه و فکر، و سپس گسترش و انتقال.
همچنین، سخن ایشان حاوی مضامین عمیق و مهمی است، در قالب تبیین و هشدار و تشویق:
الف) اگر یک «فکری» وجود داشته باشد و «ادبیّاتِ» متناسب با آن فکر وجود نداشته باشد، آن فکر میمیرد، از بین میرود.
ب) ضرورت تابآوری در برابر فشار دشمن، مقاومت، ایستادگی و پایداری
ج) ضرورت شناخت آرایش دشمن، قطع دست دشمن
د) ضرورت تبدیل هیئت به کانون پایبندی به ارزشهای انقلاب و [دیگر] ارزشها، با هدف مصونسازی نسل جوان
ه) تأسی به ائمه اطهار (علیهم السّلام) در دو حوزه:
- برجستگی اصل تبیین معارف: تبیین معارف دینی، تبیین معارف مبارزاتی و انقلابی
- مبارزه با دشمن در دفاع از ارزشها، پاسخ به شبههها
- شناخت نقطهضعفهای دشمن و هجوم به آنها در مفاهیم شعری
نگارنده این سطور، در پی تأویل بیانات رهبر انقلاب و تفسیر آن به رأی و سلیقه خود نیست؛ با این حال، بر اساس بسامد کلیدواژهها و شیوه بیان ایشان، میتوان دریافت که کاربرد دو واژه «آسیبشناسی» و «پژوهش» حامل پیامی ویژه است.
بیتردید، در بلاغت کلام و سخنسنجی رهبر فرزانه انقلاب تردیدی وجود ندارد. تجربه چهار دهه گذشته نشان داده است که در سخن ایشان واژگان، سنجیده و حسابشده انتخاب میشوند. ازاینرو، طرح مفاهیمی چون پژوهش و آسیبشناسی، نمیتواند امری اتفاقی تلقی شود.
به نظر میرسد رهبر انقلاب، پس از سالها تکرار تذکرات و تأکیدهای مداوم، به این جمعبندی رسیدهاند که بخش قابل توجهی از دیدگاهها و مطالبات ایشان یا مورد غفلت قرار گرفته، یا به درستی اجرا نشده است. پیامد طبیعی این غفلت، بروز برخی انحرافات و آسیبها در گستره هیئآت و مداحی بوده است. ازاینرو، طرح صریح مفاهیمی چون پژوهش، عمقیابی، شناسایی آسیبها، کشف نقاط ضعف و ترسیم مسیر و راه رشد را میتوان تلاشی برای چارهجویی ریشهای دانست. از کنار این عبارت بسادگی نگذریم:
«پژوهش یعنی چه؟ «عمقیابی»؛ [شناخت اینکه] پشت این شعر و آواز و آهنگ و رفتار چیست و چه چیزی قرار دارد. «آسیبشناسی»؛ ممکن است آسیبشناسی، ما را به یک نقاط ضعفی برساند.
جستجو از «راههای رشد»؛ [اینکه] چه کار کنیم که مداحی در راه رشد پیش برود، به سمت تکامل و در مسیر تکامل حرکت کند.»
این رویکرد با کاربرد «ادبیات مقاومت» و کلیدواژههای جنبی آن را نباید اتفاقی دانست و بهتر است که آن را هشداری جدی به جامعه ادبی و فرهنگی تلقی کنیم.
انتظار میرود نخبگان و پژوهشگران این عرصه، با نگاهی علمی و مسئولانه، گذشته را بازخوانی کرده، در مسیر جبران کاستیها و اصلاح روندها گام بردارند؛ چراکه غفلت از این امر، میتواند خسرانی عمیق برای فرهنگ دینی جامعه در پی داشته باشد.
راهکارهای تحقق مطالبات رهبر انقلاب در حوزه ادب و هنر ولایی
1. ضرورت ورود پژوهشگران به عرصه مداحی
برای عملیاتی شدن دیدگاههای رهبر فرزانه انقلاب و جبران کاستیهای گذشته، نخستین گام، ورود هدفمند افراد متفکر و پژوهشگر به عرصه مداحی و هیئت است؛ بنابر توصیه ایشان: «...اینها مجموعهای است که یک جمع محقّق و پژوهشگر میباید و میتوانند درباره این، کار کنند؛ امروز این لازم است.»
مدّاحان، ذاکران و فعّالان هیئتی باید بپذیرند که دوره مواجهههای صرفاً سلیقهای با مسائل هیئت ـ اگر تاکنون وجود داشته است ـ به پایان رسیده و زمان آن فرا رسیده که این عرصه، پذیرای رویکردهای علمی و روشمند باشد.
سالها پیش، رهبر انقلاب بر لزوم مشورت با اهل فن، به ویژه در حوزه شعر تأکید فرمودند؛ اما این توصیه در بسیاری از موارد مورد غفلت قرار گرفت و حاصل آن غفلت را امروزه در شعر گروهی از شاعران، بعینه مشاهده میکنیم. ازاینرو، ضروری است مسیر ورود پژوهشگران به هیئتها هموار شود و امید میرود جامعه هیئتی، در برابر نظر تخصصی و مستدل پژوهشگران بیش از پیش، رویکردی مسئولانه اتخاذ کنند.
2. امکان استخراج مسیر پژوهش از بیانات رهبری
نکته شایان توجه این که، مسیر پژوهش، از سال 1363 تاکنون، در فواصل گفتارهای رهبر انقلاب ترسیم شده است. با بررسی منظم و هدفمند سخنان ایشان در چهار دهه گذشته، میتوان به روشنی:
ـ نقاط ضعف و آسیبها را شناسایی کرد؛
ـ حوزههای حساس و خطیر را تشخیص داد؛
ـ راههای اصلاح و درمان را استخراج نمود.
در حقیقت، آنچه امروز ضرورت دارد، رصد، تحلیل و دستهبندی نظاممند بیانات رهبر انقلاب است؛ امری که با یک بررسی علمی و دقیق، به سادگی امکانپذیر خواهد بود.
3. ضرورت تولید علم در حوزه هیئت و مداحی
پس از مرحله پژوهشهای اولیه، تولید علم در این عرصه، یک ضرورت انکارناپذیر است. بسیاری از ضعفها، لغزشها و برخی انحرافات احتمالی یا در حال ظهور، از آنرو پدید آمدهاند که:
یا مبنای علمی برای پیشگیری و درمان آنها وجود ندارد؛
یا اگر وجود دارد، به درستی تبیین نشده و در دسترس جامعه هیئتی قرار نگرفته است.
برای نمونه، اگر قرار است مداحی ما انقلابی، در عین حال هنرمندانه باشد، باید پاسخ روشنی به این پرسشها داده شود:
ـ مبنای هنری و محتوایی این مداحی چیست؟
ـ با چه معیارهایی میتوان یک اثر را نقد کرد و آن را هنرمندانه یا غیرهنرمندانه دانست؟
ـ تفاوت «شعار» با «شعر انقلابی» بر اساس کدام چارچوب نظری باید برای شاعر و ذاکر تبیین شود؟
بدون پاسخ علمی به این پرسشها، اصلاح و رشد واقعی ممکن نخواهد بود.
4. نقش حوزه و دانشگاه در تعالی هیئت
مسئله مهم دیگر، ضرورت حضور جدی دانشگاهیان و حوزویانِ دغدغهمند در عرصه هیئت است. امروزه هیئت، دیگر صرفاً یک محفل توسل و عزاداری نیست؛ بلکه آمادگاه فرهنگی شیعه برای تحقق امر فرج به شمار میآید؛ جایی که باید نسل امروز با تفکر مهدوی تربیت شوند، تا زمینهساز ظهور باشند. ازاینرو، محتوا و کیفیت ارائه محتوا در هیئت، اهمیتی بنیادین دارد. اینجاست که نقش حوزه و دانشگاه باید به صورت منطقی و علمی تعریف شود و این دو نهاد علمی، به طور فعال وارد میدان هیئت شوند.
5. حرکت از هیئتهای سلیقهمحور به هیئتهای تراز
گسیختگی موجود در هیئتها ـ که عمدتاً ناشی از سلایق فردی و عامهپسند است ـ باید جای خود را به هیئتهای تراز بدهد؛ هیئتهایی که دارای ویژگیهای زیر باشند:
ـ محتوای سالم و متقن دینی و انقلابی؛
ـ تناسب با ذائقه عمومی، بدون سقوط در ابتذال؛
ـ رعایت موازین هنری در شعر، سبک و اجرا؛
ـ ارائه محتوا متناسب با شرایط زمانی و حال مخاطب.
اگرچه کارکرد هیئتها امروز در بسیاری موارد مطلوب و چشمگیر است، اما خروجی محتوایی آنها محل تأمل و بازاندیشی جدی است. آنچه تاکنون هیئتها را در معرض آسیب قرار داده، غلبه فرمگرایی افراطی ناشی از سلایق عام و مغفول ماندن هنر واقعی و نیز محتوای هنری در هیئت است.
تأملات علمی در این حوزه، تنها از عهده حوزویان و دانشگاهیانی برمیآید که دغدغه کمال و تعالی هیئت را دارند. امید آن است که این مسیر هرچه زودتر هموارشود.
پس از آن همه بیان رسمی، حرف آخر اینکه: حداقل وظیفه ما ـ به عنوان پیرو امام خویش ـ همان است که هر فرزند در برابر پدر، و هر «مرید» در برابر «مراد» خود دارد: عبودیت، تسلیم، و پذیرش سخن حق؛ سخنی که بیتردید برای رشد و تعالی فرد و جامعه بیان شده است. بکوشیم و شایستگى خود را اثبات کنیم.
انتهای پیام/