انقلاب ایران؛ نفی بنیاد توسعه غربی/ نخستین انقلاب فرامدرن جهان از منظر فوکو

خبرگزاری تسنیم:

پُل میشِل فوکو (Paul Michel Foucault)  (اکتبر 1926 - ژوئن 1984) فیلسوف، تاریخدان و متفکر معاصر فرانسوی است که صاحب کرسی «تاریخ نظام‌های فکری» در کالج دو فرانس بود و در دانشگاه‌های ایالتی نیویورک در بوفالو و دانشگاه برکلی کالیفرنیا تدریس کرد.

فوکو در دو نوبت، یکبار از 25 شهریور تا 2 مهر 1357 (16 تا 24 سپتامبر 1978) و دیگر بار از 18 تا 24 آبان 1357 (9 تا 15 نوامبر 1978) به ایران سفر کرد و به تهران و قم و آبادان رفت و در آنجا با برخی از رهبران ملی و دینی و گروه‌های مختلفی که در وقوع انقلاب اسلامی ایران فعال بودند، ملاقات و گفت‌وگو کرد. حاصل این سفرها مجموعه گزارش‌ها و مقالاتی شد که فوکو برای روزنامه ایتالیایی «کوریه‌ره‌ دلاسرا» نوشت؛ ناشری که در 1963 ترجمه ایتالیایی «تاریخ جنون» فوکو را منتشر کرده بود. انگیزه این ناشر انتشار آراء فوکو درباره وقایع مهم و مسائل مختلف جهانی در روزنامه بود؛ اما انگیزه فوکو برای پرداختن به انقلاب ایران از آنجا رقم خورد که سینما رکس آبادان به آتش کشیده شد و افکار عمومی غرب به رویدادهای ایران توجه پیدا کرد.

مقالات او درباره انقلاب ایران که پیش از 22 بهمن 1375 نوشته شده به زبان فرانسوی در جلد سوم مجموعه نوشته‌های پراکنده فوکو چاپ شده است و برخی از آن‌ها در کتابی با عنوان «ایرانی‌ها چه رویایی در سر دارند؟» به قلم حسین معصومی همدانی ترجمه و توسط نشر هرمس چاپ شده است؛ این کتاب در امر بازخوانی گزارش‌های فوکو از انقلاب ایران همواره محل رجوع خواهد بود.

میشل فوکو انقلاب اسلامی ایران را به طور کامل از دیگر انقلاب‌های عصر مدرن مجزا می‌سازد و آن را اولین انقلاب فرامدرن جهان می‌نامد. وی می‌گوید «از زمان انقلاب فرانسه تاکنون، برای نخستین بار، انقلاب و معنویت به هم پیوند خورده‌اند». وی تصریح می‌کند که در مدت اقامت‌اش در ایران، حتی یک بار هم لفظ «انقلاب» را از کسی نشنیده است، اما بخش عمده‌ای از مخاطبان او، «حکومت اسلامی» را خواسته خود ذکر کرده‌اند. او در مقاله «تهران: دین بر ضد شاه» نوشت: «می‌دانید این روزها چه عبارتی بیش از هر چیز برای ایرانی‌ها خنده‌آور است؟ و به نظرشان از هر حرفی ابلهانه‌تر، خشک‌تر، غربی‌تر است؟ "دین تریاک توده‌هاست"». 

بر مبنای دریافت فوکو از رویداد انقلاب اسلامی ایران، تشکیل حکومت اسلامی صرفاً یک انقلاب نیست که در دوره‌ای خاص تمام شود و به استقرار ساختار تازه‌ای از حکومت، با نام و پی نوشت «اسلامی» بینجامد. او واقف است که وقتی یک ایرانی از حکومت اسلامی حرف می‌زند و در برابر مسلسل می‌ایستد، «نخست به حرکتی می‌اندیشد که در زندگی سیاسی به نهادهای سنتی جامعه اسلامی، نقش دایمی خواهد داد»، و در حقیقت «حکومت اسلامی، چیزی است که فرصت می‌دهد، این هزاران اجاق سیاسی که برای مقاومت در برابر رژیم شاه، در مسجدها و مجامع مذهبی روشن شده، همچنان گرم و روشن بماند». در این معنا، حکومت اسلامی، تغییر ساختار سیاسی نیست؛ بلکه جنبشی است که می‌توان از طریق آن کاری کرد که «سیاست همیشه سد راه معنویت نباشد، بلکه به پرورشگاه، جلوه‌گاه و خمیر مایه سیاست تبدیل شود».

بنابراین به نظر فوکو هدف اصلی ایرانیان از اقدام برای وقوع انقلاب اسلامی، ایجاد یک تحول بنیادین در وجود فردی و اجتماعی، حیات اجتماعی و سیاسی و در نحوة تفکر و شیوه نگرش بوده است. ایرانیان در آن برهه صراحتا راه اصلاح را در اسلام یافتند. از نظرگاه فوکو شکل و محتوای مذهبی انقلاب ایران امری عارضی و تصادفی نیست، بلکه مذهب تشیع با تکیه بر موضع مقاومت و انتقاد سابقه‌دار خود در برابر قدرتهای سیاسی حاکم و نیز نفوذ عمیق در دل ایرانیان توانست مردم را علیه رژیمی که یکی از مجهزترین ارتش‌های دنیا را داشت و از حمایت مستقیم آمریکا برخوردار بود به خیابانها آورد.

فوکو در مقاله «شاه صد سال دیر آمده است» تلاش می‌کند بنیان‌های نارضایتی مردم را از رژیم پهلوی را واکاوی کند، او نوشت:

«وقتی که در سال 1299 رضاخان در راس لژیون قزاق به دست انگلیسی‌ها به قدرت رسید، خودش را همتای آتاتورک نشان نشان می‌داد. شاید غاصب تاج و تخت بود اما این کار را برای سه هدف کرده بود  که از مصطفی کمال (آتاتورک) گرفته بود: ملی‌گرایی، لاییسیته و نوسازی(توسعه). اما پهلوی‌ها هیچ‌گاه نتوانستند به دو هدف اول برسند، در کار ملی‌گرایی، نه خواستند و نه توانستند خود را از قید و بندهای ژئوپلتیک و ذخایر نفتی نجات بدهند. پدر برای گریز از خطر روس‌ها زیر سلطه انگلیس رفت و پسر کاری کرد که حضور انگلیس و دخالت روس جای خود را به کنترل سیاسی و اقتصادی و نظامی آمریکا بدهد.

کار لاییسیته هم بسیار دشوار بود، زیرا در واقع مذهب شیعه بود که بنیاد اساسیِ آگاهی ملی را می‌ساخت؛ رضا شاه، برای آنکه این دو را از هم جدا کند، کوشید نوعی «آریایی‌گری» را زنده کند که تنها پایگاهِ آن افسانه خلوص آریایی بود که در همان زمان در جای دیگری داشت بیداد می‌کرد. (منظور فوکو نژادپرستی آلمان نازی است که به جنگ جهانی دوم منتهی شد) اما برای مردم ایران چه معنی داشت که روزی چشم باز کنند و خود را آریایی بیابند؟ همان معنی را که امروز (در زمان می‌بینند که روی ویرانه‌های تخت جمشید دو هزار و پانصدمین سال سلطنت را جشن می‌گیرند. سیاست جهانی و نیروهای داخلی از تمامی برنامه «کمالیست» (گرایش به آتاتورک) برای پهلوی‌ها استخوانی باقی گذاشتند که به آن دندان بزنند: استخوان نوسازی(توسعه) را. اکنون همین نوسازی است که از بنیاد نفی می‌شود، آن هم نه تنها به خاطر انحراف‌هایش، بلکه به سبب اصل بنیادین‌اش. در احتضار رژیم کنونیِ ایران، ما شاهد آخرین لحظه‌های دورانی هستیم که کمابیش شصت سال پیش از این آغاز شده است: دوران کوشش برای نوسازی کشورهای اسلامی به سبک اروپایی(غربی)...»

آنچه در گزارش‌های فوکو جالب توجه است، این نکته فلسفی است که آن‌ها به معنای دقیقی امکان بازاندیشی و به قول خود فوکو تبارشناسی مفاهیم و ایده‌های طرح شده در انقلاب اسلامی را به ما می‌دهند و ما امروز پس از 35 سال از گذشت انقلاب اسلامی نیازمند این کار هستیم؛ اینکه درباره مفاهیمی که این‌بار نسبت به دوران پهلوی به نحو جدی‌تری از سوی غرب طرح شده‌اند، بیندیشییم؛ مفاهیمی چون لاییسیته، نوساری و توسعه. همچنین گزارش‌های فوکوی فرانسوی - که خود بیشتر گرایشات مارکسیستی داشته - از پیوند معنویت و انقلاب، نقش مذهب تشیع و آموزه‌های اسلامی انقلاب ایران، می‌تواند ما را به واقعیات اجتماعی این انقلاب که با عمیقا با حقایق مذهبی گرده خورده بود، نزدیک کند و گشایشی برای آینده «حکومت اسلامی»  فراهم آورد.

بازخوانی گزارش‌های فوکو از انقلاب اسلامی ایران در بخش‌های بعدی پی گرفته می‌شود...

انتهای پیام/