فتحعلی‌بیگی:هرکجا تعزیه برپا است، مردم هم هستند/ هاشمی: ایراد‌های تعزیه بزرگ‌نمایی می‌شود
خبرگزاری تسنیم: پژوهش‌گر هنرهای آیینی سنتی گفت: تا به امروز هرکجا تعزیه برپا بوده است، مردم هم به دنبالش بوده‌اند و هنوز هم با علاقه‌مندی به تماشا می‌نشینند. البته از نظر کیفی باید مراقب بود تعزیه دست‌خوش آسیب‌های زیادی نشود.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، هنر تعزیه یکی از قدیمی‌ترین شکل‌های نمایشی کشورمان است که از دیرباز همواره زنده و پویا است و البته با فراز و نشیب‌های بسیاری نیز همراه بوده است، تعزیه به معنای متعارف، نمایشی است که در آن واقعهٔ کربلا به دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیت‌های اصلی را برعهده دارند، نشان داده می‌شود؛ این نمایش نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایران و مذهب شیعه است و دارای مجالس مختلفی در رابطه با مصائب و ظلم‌هایی است که در طول تاریخ به اهل بیت(ع) روا داشته شده و داستان‌های اسطوره‌ای که بیشترین مجالس و اصلی‌ترین آن به واقعه عاشورا و شهادت حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و 72 تن از یاران با وفای ایشان مربوط است.
این هنر هنر فاخر همواره با فراز و نشیب‌های بسیاری بوده است، سخت‌ترین و دشوارترین روزهای اجرای تعزیه به دوران پهلوی اول و دوم باز می‌گردد و بیشترین اجرای مجالس تعزیه و دوران طلایی آن به زمان سلطنت ناصرالدین شاه و 10 سال اخیر باز می‌گردد. این روزها اغلب تعزیه‌خوانان در تهران و شهرستان‌ها مشغول اجرای تعزیه هستند، در این بین با داوود فتحعلی‌بیگی، پژوهش‌گر، استاد دانشگاه و هنرمند پیشکسوت نمایش‌های آیینی سنتی و سیدمحسن هاشمی از تعزیه‌خوانان برجسته و قدیمی به گفت‌وگو نشستیم و مسائلی از قبیل تعامل مخاطبان امروز با تعزیه، مخالفت‌ها با این هنر، وضعیت اشعار تعزیه، ریشه تعزیه، موسیقی در تعزیه، حمایت دولتی از این هنر فاخر و... مطرح کردیم.
تسنیم: تعزیه پیشینه‌ای بسیار دارد، به نظر شما در حال حاضر با توجه به پیشرفت امکانات رسانه‌ای و تبلیغی، تعامل مخاطبان با تعزیه چگونه است؟
فتحعلی‌بیگی: تا آنجایی که می‌دانم و دیده‌ام هنوز هم این ارتباط وجود دارد، مشروط بر اینکه تعزیه خوب خوانده شود و سرجایش باشد. بدون شک وقتی امکاناتی در اختیار یک گروه تعزیه قرار داده نشود و آن گروه نتواند کارش را خوب ارائه دهد، مانند هر پدیده نمایشی دیگری ممکن است که تماشاگر با آن ارتباط برقرار نکند و رهایش کند.
فتحعلی‌بیگی: هنوز ارتباط مردم با این‌گونه نمایش‌ها قوی و محکم است
در 35 سالی که کار پژوهش و آشنایی با تعزیه را انجام داده‌ام، هربار در جایی صدای تبل و شیپور تعزیه بلند شده است و گروهی آمده‌اند تعزیه بخوانند، عده‌ای جمع شده‌اند، آخرینش شانزدهمین جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی سنتی بود که ما شش شب اجرا داشتیم و با اینکه اغلب تعزیه‌های ما حتی جنبه مذهبی نداشتند، مانند رستم و سهراب؛ اما مردم هم به عنوان یک پدیده نمایشی و هم به عنوان یک نمایش آیینی به آن نگاه کردند.
هنوز ارتباط مردم با این‌گونه نمایش‌ها قوی و محکم است. درست است که ما رسانه‌های دیگری را در عصر حاضر و دوران کنونی داریم، اما هیچ یک از این‌ها نتوانسته جای ارتباط تعزیه با مردم را بگیرد. حتی وقتی تعزیه از تلویزیون پخش می‌شود نوع ارتباطش با اینکه شما زنده تعزیه را می‌بینید، متفاوت است، علت این است که وقتی مخاطبان گرداگرد اجرای تعزیه می‌نشینند یک انرژی و نیرویی در آنجا پیدا می‌شود و یک جاذبه‌ای تحت تاثیر این علاقه‌مندی و اعتقاد در آن جا پیدا می‌شود.
این ارتباط در کار تصویر با تماشگر خیلی برقرار نمی‌شود؛ چراکه وقتی ما با تصویر مواجه هستیم، نهایت سه تا چهار نفر جلوی تلویزیون می‌نشینیم، در حالی که وقتی به تکیه‌ای می‌رویم، به ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا تعداد حاضران به چندین هزار می‌رسد. هر کدام از این‌ها با یک حس و حال، اعتقاد، توان و علاقه‌مندی آمده‌اند. همه این نیروها روی هم تاثیر می‌گذارد و یک ارتباط قوی با آن مرکز قدرت جهانی خداوند متعال برقرار می‌شود و یک ارتباط قدرتمندی با روح حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و شهدای کربلا برقرار می‌شود.
تا به امروز هرکجا تعزیه برپا بوده است، مردم هم به دنبالش بوده‌اند و هنوز هم با علاقه‌مندی به تماشا می‌نشینند. اکنون هم می‌توان از طریق آمار فروش ابزار و عدوات تعزیه‌خوانی به این توسعه و توجه پی برد. البته از نظر کیفی باید مراقب بود تعزیه دست‌خوش آسیب‌های زیادی نشود و باید مراقبت کرد.
هاشمی: تعزیه یک هنر اعتقادی و یک فرهنگ است
هاشمی: تعزیه یک هنر اعتقادی و یک فرهنگ است، این فرهنگ وقتی در قالب هنر ریخته می‌شود رساتر، بلیغ‌تر، شیواتر و گویا‌تر می‌شود. به اعتقاد من تعزیه نه تنها مخاطب خود را از دست نداده است، بلکه علی‌رغم تمام کارشکنی‌ها و کم لطفی دولت‌های مختلف مخاطب تعزیه بیشتر شده است، این را بنده با اتکا به آمار می‌گویم؛ در 20 سال گذشته آنچه در ذهنم یاری می‌کند، تعداد دهه‌ها و مجالسی که خوانده می‌شد به مراتب کم‌تر بود، این نشان می‌دهد که تعداد تعزیه‌خوانی‌ها بیشتر شده است، همان طور که گفتم علی‌رغم کم لطفی‌هایی که دولت‌های مختلف با تعزیه دارند، انتظار این است که مخاطب کم شود، اما این اتفاق رخ نداده، چراکه این فرهنگ در قالب هنر ریخته شده است و هر فرهنگ و اعتقادی که به شیوه هنری عرضه شود بدون شک مخاطب خود را دارد.
مخاطب تعزیه به مراتب از مخاطب مجالس خطابه و منبر بیشتر است، اگر بهترین خطیب را یک هفته تمام برایش برنامه‌ریزی و اطلاع‌رسانی کنید، در نهایت بیشتر از 10 هزار تن مخاطب ندارد. اما یک تعزیه معمولی بدون تبلیغات و همکاری رسانه‌های مختلف در یک گوشه‌ای برگزار می‌شود، در حالی که این 10 هزار تن جمعیت زیادی برای تعزیه نیست. تازه اگر درجه 1 هم نباشند. این نشان می‌دهد تعزیه این پتانسیل را دارد که در سال‌های متمادی ارتباطش را با مخاطبان حفظ کند. البته شاید همین مزیت باعث شده که با تعزیه بی‌مهری شود، چراکه تعزیه یک هنر است که آمیخته‌ای از موسیقی، شعر، نمایش، تاریخ و... است. پس ما با اتکا به این همه مزایا می‌گوییم مخاطب تعزیه بیشتر است.
یک زمانی تنها در محرم و صفر تعزیه می‌خواندند، اما خوشبختانه امروزه در سرتاسر سال تعزیه برپا است. گاهی تعزیه‌خوانان با ترافیک کاری مواجه هستند.
هاشمی: برخی روضه‌خوانان، تعزیه را رقیب خود می‌دانند
تسنیم: در گذشته به ویژه در زمان حکومت پهلوی اول با هر نوع آداب و مناسک دینی به شدت برخورد می‌شد، یکی از این آیین‌ها هنر تعزیه بود که علاوه بر حکومت برخی از علما و روضه‌خوانان نیز با شبیه‌خوانی و تعزیه موافق نبودند. نظر شما در این رابطه چیست؟
فتحعلی‌بیگی: بحث علما و مراجع تقلید با روضه خوانان تفاوت می‌کند، علما ما، مرجع، عالم و اندیشمند حوزه مباحث دینی هستند، اما روضه‌خوانان در نهایت یک سری شعر را در ذهن حفظ کرده و صدای خوشی دارد و روضه‌خوانی می‌کند. ضمن اینکه روضه‌خوانی در پایگاه و جایگاه خودش حائز اهمیت است و از آن طریق هم از گذشته تا به امروز تلاش‌های بسیار جدی شده تا فرهنگ عاشورا به دست فراموشی سپرده نشود. گاهی انسان است دیگر، فکر می‌کند اگر جایی اتفاقی میفتد، ممکن است به کسب و کار او لطمه‌ای بزند، در حالی که روضه و تعزیه حسابشان با هم جدا است، تعزیه در تکیه اجرا می‌شود با جمعیت خاصی و روضه اغلب در یک خانه هم خوانده می‌شود و روضه‌خوانان اغلب در منازلی که برنامه دارند دعوت می‌شوند.
هاشمی: واقعا برخی روضه‌خوانان، تعزیه را رقیب خود می‌دانند، درحالی که اینطور نیست، مراجع تقلید همان‌طور که برای تعزیه حدودی را تعیین کرده‌اند، در مورد روضه‌خوانی هم یک سری خط قرمزها را مشخص کرده‌اند، اما متاسفانه تنها برای مجالس تعزیه ایرادها بزرگ نمایی می‌شود.
رهبر انقلاب اسلامی برای مجالس منبر و خطابه هم حدود مشخص کرده‌اند و برای تعزیه هم همین طور، اما نمی‌دانم برخی چرا به تعزیه که می‌رسند بزرگ نمایی می‌کنند. در همه عزاداری‌ها تمامی علما اعتقاد دارند که یک سری خطوط قرمز باید رعایت شود تا وهن مذهب نباشد، اما چطور است که تنها تعزیه را می‌گویند جای اشکال است،اصلا این طور نیست، حرفی که من به عنوان یک تعزیه‌خوان بسیار کوچک و کم می‌گویم این است چه خوب است که کارشناسان مذهبی، شاعران و تعزیه‌خوانان بیایند و ببینند اگر آن اندک مشکلی که در اجرای تعزیه وجود دارد را برطرف کنیم، این درست نیست این همه محاسن تعزیه را نبیینیم و بیایم این اندک مشکلات را بزرگ‌نمایی کنیم.
تسنیم: برخی به اشعاری که در تعزیه خوانده می‌شود، ایراد می‌گیرد و آن را دچار مشکلات محتوایی می‌دانند، به اعتقاد شما تا چه حد اشعار تعزیه دچار مشکل هستند اصلا این مشکل از کجا نشات گرفته است؟
بحث بر سر اجرا است، تقریبا اغلب تعزیه‌خوانان با سابقه و باسواد شعر را خودشان می‌فهمند و شنیده‌اند، آن‌ها خودشان برحسب تجربه و تعقل تشخیص می‌دهند که اینجا درست نیست، مگر همه مداحانی که این کار را می‌کنند، افراد برجسته‌ای از نظر تحصیلات هستند؟ خیلی وقت‌ها برخی مداحان یک چیزی می‌گویند عجیب، به خاطر دارم یک بار یک روحانی گفت «فلان مداح خیلی در مورد حضرت عباس(ع) غلو می‌کند و می‌گوید حضرت بازویی داشت که 12 پهلوان هم نمی‌توانستند آن را بلند کنند،» چقدر حیرت انگیز است این حرف؛ اهمیت حضرت عباس(ع) در این نبوده که قد و قواره‌ای بلند داشته است، این صحبت‌ها از عدم درک و فهم است، ایشان به خاطر شجاعت، دیانت، وفاداری، صداقت، درک و دریافت درستش از دین در آن موقعیت و پیروی از امامش بوده که چنان شخصیت برجسته و مقدسی شده‌اند.
فتحعلی‌بیگی: اغلب متون قدیمی تعزیه که دست خوردگی ندارد، کم‌تر اشکال دارند
وقتی یک فرد می‌آید این چنین غلو می‌کند، وهن مذهب کرده است. این دیگر مربوط به فهم فرد است، نمی‌شود در آن لحظه یقه او را بگیریم چرا این حرف را میزنی، بلکه باید پس از برگزاری مراسم به او تذکر داد تا حداقل در دیگر مراسم‌ها این چنین غلو نکند.
اگر مدیران کتاب‌هایی را از لحاظ تاریخی و سندیت منتشر کنند، بسیار خوب است؛ البته خیلی کتاب هم در این زمینه چاپ شده است، اما متاسفانه غالب مداحان ما کم‌تر کتاب‌خوان هستند. بحث ما بر سر ادبیات نیست، بلکه بر سر شیوه اجراست. من خودم مداحانی را می‌شناسم که اصلا کتاب‌های تاریخی نمی‌خوانند و هر چه می‌خوانند کتاب مرثیه و نوحه است. خب آن شاعر یک زبان حالی گفته است، حتما نباید بر آن استناد کرد و باید به سراغ کتاب‌های مرجع هم رفت.
اغلب متون قدیمی تعزیه که دست خوردگی ندارد، کم‌تر اشکال دارند، اما برخی هم نسخه تعزیه به دستشان افتاده است که سوادی هم نداشته و خطی هم که نوشته شده نتوانسته‌اند بخوانند و مطلبی دیگر را جایگزین کرده است. گاهی هم برخی به قول مرحوم فیاض، خاک مالیش را زیاد می‌کنند و می‌خواهند بیشتر اشک مردم را در بیاورند و فکر می‌کنند هر طور شده باید اشک مخاطب را در بیاورد، در حالی که باید به فکر تبلیغ اندیشه‌های دینی باشد. اگر فردی در مورد امام حسین(ع) صحبت می‌کند باید بگوید چه شد که ایشان آمدند و چه اتفاقاتی را پشت سر گذاشتند تا به کربلا برسند.
هاشمی: شعر به خودی خود دچار مشکل نیست، شعر یا از نظر ساختاری و یا دستور زبان مشکل دارد و یا از نظر تحریف تاریخ، اشعار تعزیه غالبا اشعار قوی هستند، می‌ماند بحث تاریخی و وهن مذهب، آن هم بعید می‌دانم همه اشعاری که در این همه مجلس تعزیه دچار مشکل است، بیش از 20 بیت باشد که تعداد ناچیزی در مقابل آن همه اشعار ناب است.
اشعاری در تعزیه خوانده می‌شود که شاعران آن حافظ و فردوسی زمان خود بوده‌اند. اشعاری که بسیار زیبا و قوی هستند، نمی‌شود این‌ها را نادیده گرفت. اشعار تعزیه را اگر با اشعار مداحان مقایسه کنید، اصلا قابل قیاس نیست، متاسفانه در مداحی شعرهای محاوره‌ای رواج پیدا کرده است که به لحاظ ساختاری اشعار رده‌پایینی و اسفل هستند. اشعار تعزیه، اشعاری ناب و دارای چهارچوبی درست و اساسی‌اند.
همان طور که گفتم کارشناسان برجسته شعر، مسائل مذهبی و تعزیه‌خوانان بنشینند این چند خط شعری که خیلی هم ناچیز است را اصلاح کنند. هرچند خود تعزیه‌خوانان همیشه رعایت می‌کنند. واقعا شعر تعزیه چقدر زیبا است، به عنوان مثال می‌گویند «شب است و شاهد مقصود چون عنقای زرین پر/ گرفته اوج بر موج سپهر گنبد اخضر» کجا چنین شعری می‌توان پیدا کرد، مگر کم کسانی بودند که این اشعار را گفتند. اشعاری نغز در تعزیه است که در دیوان کم‌تر شاعری می‌توان دید. شعری که از نسخ تعزیه می‌توان استخراج کرد خودش یک کلاس آموزش شعر است. اشعاری که با اصطلاحات محاوره‌ای خوانده می‌شوند کجا با شعر تعزیه قابل مقایسه است. شعر تعزیه به خودی خود ایرادی ندارد و بسیار قوی و والا است.
ادامه دارد...
.................................
گفت‌وگو از محراب محمدزاده
................................
انتهای پیام/
