سیاست نمادسازی اردوغان، از ایاصوفیه تا مسجد تقسیم

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، دیروز ترکیه در پانصد و شصت و هشتمین سالگرد فتح استانبول به دست سلطان محمد فاتح عثمانی، شاهد یک اقدام نمادین و حماسی بود.

رجب طیب اردوغان، رئیس‌ جمهور ترکیه و رهبر حزب عدالت و توسعه، در مراسم افتتاح مسجد تقسیم استانبول حضور پیدا کرد و نخستین نماز جمعه در این مسجد جدیدالتاسیس، برگزار شد.

تحلیل ابعاد تاریخی و سیاسی احداث مسجد تقسیم و افتتاح این مسجد در سالگرد فتح استانبول، نشان دهنده این است که اردوغان در مشی سیاسی خود، همچنان به شدت به دنبال نمادسازی حماسی است.

شاید در شرایط عادی، احداث این مسجد بزرگ و باشکوه، آن هم در شرایط اقتصادی سخت و بحرانی ترکیه، به عنوان مصداق و نمونه روشنی از ریخت و پاش بدون توجیه حزب حاکم، مورد انتقاد شدید احزاب مخالف قرار می گرفت. اما با توجه به این که کل هزینه های ساخت و احداث، از سوی یک خاندان متمول به نام خاندان الماس و هلدینگ SUR YAPI تامین شده، جایی برای انتقاد مالی، باقی نمانده است.

از آن تقسیم، تا این تقسیم

وجسه تسمیه میدان تقسیم این است که در دوران عثمانی، تامین آب آشامیدنی در استانبول دشوار بود و اغلب سقاها و آب فروش ها، از این نقطه، آب را به محلات مختلف می بردند و آب در آنجا تقسیم می شد.

این میدان در بخش اروپایی شهر استانبول واقع شده و یکی از مراکز خرید بسیار مهم، جاذبه‌های گردشگری و تفریحی کلانشهر استانبول است و به خاطر رستوران‌ها، مغازه‌ها و هتل‌ هایش، شناخته شده‌است.

میدان تقسیم در واقع، معروف ‌ترین مرکز مدرن شهر استانبول و قلب استانبول مدرن است و ایستگاه مرکزی شبکه مترو در این میدان قرار دارد. یادبود جمهوریت که توسط پیکرتراش مشهور ایتالیایی، پترو کانونیکا ساخته شده و در سال 1928 میلادی رونمایی شد، مهم ترین نماد میدان تقسیم بود که در ابتدای خیابان استقلال واقع شده ‌است. اما یادبود جمهوریت که به خاطر آن، اغلب اجتماعات حزبی، مردمی و صنفی در همین مکان صورت می گرفت، حالا اهمیت خود را از دست داده است.

از منظر نشانه شناسی سیاسی، یکی از تفاسیر دم دست این است: اگر تا دیروز، میدان تقسیم استانبول را به عنوان مشهورترین میدان این شهر می شناختند و هر سال، در روز جهانی کارگر، این میدان به نقطه کانونی قدرت نمایی چپ ها و کمونیست ها تبدیل می شد، حالا دیگر از این خبرها نیست و مسجدی با معماری با شکوه سر برآورده که در زمینی به مساحت 16 هزار و 500 متر مربع ساخته شده، گنبد بزرگ آن 9 متر و هر کدام از دو مناره آن نیز 61 متر ارتفاع دارند و 4 هزار نمازگزار می توانند به طور همزمان در آن اقامه نماز کنند.

روزنامه حریت گزارش داده که دیروز، برای افتتاح این مسجد، مقدار 25 تُن گلاب ناب به تمام نقاط مسجد پاشیده شده و افتتاح آن به صورت زنده از شبکه های تلویزیونی پخش شد. شفیق بیریکه، معمار نامدار ترکیه، همان کسی است که از بین چندین معمار نامدار، توانست مناسب ترین و چشم نوازترین طرح را برای احداث مسجد تقسیم ارائه هد.

او که در سال 2012 میلادی، ساختمان کاخ ریاست جمهوری ترکیه را بر اساس الگوهای الهام گرفته از معماری سلجوقی ساخته، در آمریکا، بلژیک، فرانسه، سوئیس و موناکو، چندین اثر مهم و مشهور ساخته است. این مسجد، با روش معماری پیشرفته «از بالا به پایین» (Top-Down) ساخته شده که یک روش بسیار امن و مدرن است.

رویای 27 ساله اردوغان

اردوغان برای نخستین بار در سال 1994 میلادی و در دورانی که به عنوان یکی از شاگردان مرحوم اربکان در حزب رفاه، سکان شهرداری استانبول را در اختیار گرفته بود، ایده احداث این مسجد را بیان کرد، اما نتوانست حتی یک قدم بردارد.

برخی از رسانه های ترکیه، اصرار و پافشاری اردوغان را به عنوان مصداقی از رفتارهای لجوجانه و پافشاری همیشگی او به شمار می آورند.

اردوغان در این مراسم اعلام کرد: «مسجد تقسیم پس از تقریباً یک و نیم سده تلاش، احداث و افتتاح شد. امیدوارم این مسجد که امروز اولین نماز جمعه در آن را اقامه کردیم، برای استانبول، کشورمان و جهان اسلام خیر و صلح به همراه آورد. این مسجد، از هم اکنون جایگاه برجسته ‌ای در میان نمادهای استانبول دارد. من مسجد تقسیم را به عنوان سلامی به مسجد ایاصوفیه و هدیه ‌ای برای  سالگرد فتح استانبول می‌ دانم».

اما سوال اینجاست: چرا احداث یک مسجد ساده، باید صد و پنجاه سال طول بکشد؟ مساله چیست؟ آیا این مسجد آن قدر بزرگ است و معماری پیچیده و هزینه بری داشته که ساخت آن یک و نیم قرن زمان برده است؟ خیر. مساله این نیست.

تاریخچه سیاسی ساخت مسجد تقسیم

نگاهی به سرگذشت عجیب احداث مسجد تقسیم، نشان دهنده این واقعیت است که این پروژه همواره و در پنجاه سال گذشته، همیشه موضوعی فراتر از ساخت یک مسجد جدید و نقطه ای برای یک تنش سیاسی مهم بوده است.

واقعیت تاریخی این است که احداث این مسجد، حتی در دوران اقتدار عثمانیان هم یک اقدام سیاسی خاص بوده و مخالفینی داشته است. طبیعتاً پس از انحلال خلافت عثمانی به دست مصطفی کمال و تاسیس نظام جمهوری ترکیه در سال 1923 میلادی، برای مدتی طولانی، صحبت از مسجد و دین، هزینه بردار بود.

پس از سال 1950 میلادی و ظهور حزب دموکرات و عدنان مندرس، دوباره این بحث جان گرفت. پروفسور جراح فریدون نافذ از منسوبین خاندان مولانا می خواست در 1952 میلادی با پول خاندان خود، در میدان تقسیم، مسجد بسازد. اما لاییک ها اجازه ندادند.

در سال 1960 میلادی کودتا شد و دوباره بحث احداث مسجد خوابید. تنها دو دهه بعد و در سال 1980 میلادی هم کودتای دیگری شکل گرفت و هیچگاه فضای مناسبی برای طرح ایده احداث مسجد تقسیم به وجود نیامد.  

در سال 1983 میلادی، نهاد دیوان عدالت اداری ترکیه، رسماً ساخت مسجد در این مکان را غیرقانونی و ممنوع اعلام کرد. اما بعدها باز هم تلاش برای ساخت مسجد مورد توجه احزاب سیاسی قرار گرفت.

مخالفین لائیست، چنان با این پروژه مخالف بودند که حتی در دوران اقتدار مرحوم نجم الدین اربکان نخست وزیر اسلامگرای ترکیه نیز، پروژه عملی نشد. اردوغان نیز زمانی که به عنوان شهردار استانبول انتخاب شد، ابتدا تلاش کرد تا افتخار آغاز احداث پروژه را به نام خود کند، ولی نتوانست. تا این که در سال 2017 میلادی، بالاخره پس از 5 دهه کش و قوس، احداث مسجد آغاز شد و دیروز به روی نمازگزاران گشوده شد.

اردوغان و میل به جاودانگی

یکی از انتقاداتی که بطور مداوم از سوی سیاستمدارانی همچون علی باباجان رهبر حزب جهش و دموکراسی و احمد داوود اوغلو رهبر حزب آینده در مورد اردوغان بیان شده، این است که او تمایل زاید الوصفی به این دارد که به جای کشورداری مقتصدانه و کم خرج، مگاپروژه ها و کارهای بزرگی انجام دهد که محتوای آن، میل به ماندگاری و جاودانگی را به ذهن متبادر می کند.  

به این معنی که اردوغان دوست دارد به سنت پادشاهان بزرگ، نام او را با پل ها، جاده ها، بناهای باشکوه و چیزهایی به یاد بیاورند که ممکن است برای مردم، فایده مستقیمی نداشته باشد، اما در عوض چشمگیر، دهان پرکن و جالب توجه است.

نمونه روشن این اقدامات، کاخ ریاست جمهوری آک سارای در بش تپه آنکارا است که به دستور اردوغان، در یکصد و پنجاه هزار متر مربع، با صرف سیصد میلیون دلار ساخته شده و علاوه بر یک هزار و 250 اتاق، یک کتابخانه بزرگ و امکانات شگرفی دیگر دارد. در بیان انتقاد از هزینه کلان ساخت این کاخ، اردوغان اعلام کرده بود: «وقتی که پای اعتبار در میان باشد، صرفه جویی معنایی نخواهد داشت».

اردوغان دیروز هم در مراسم افتتاح مسجد تقسیم، این اقدام  را رویدادی مبارک خوانده و گفت: «معتقدم مسجد تقسیم پس از مسجد بزرگ چاملیجا و بازگشایی ایاصوفیه، سومین میراث معنوی مهم استانبول است که به درازای صدها سال، مانند چراغ، شهر را روشن خواهد کرد».

البته علاوه بر موضوع جاودانگی و ابعاد تاریخی و حماسی، مساله دیگر این است که قشر محافظه کار هوادار حزب عدالت و توسعه، به شدت به موضوع احداث مساجد بزرگ بها می دهد و در جریان تغییر کاربری ایاصوفیه از کلیسا و موزه به مسجد جامع، حمایت معنوی فراوانی از اردوغان و حزب حاکم صورت گرفت.

از دیگر ابعاد مهم مراسم دیروز، این بود که در جریان افتتاح مسجد تقسیم، مراسم پایان دوره 133 حافظ قرآن مجید برگزار شد که یکی از آنان عمر طیب اردوغان نوه رئیس جمهور و  دیگری، عمر عاصم شن توپ فرزند مصطفی شن توپ رئیس پارلمان بود.

به عبارتی روشن، اردوغان و رئیس پارلمان، به هواداران خود این پیام را مخابره می کنند که در کنار توجه به آمال و باورهای قشر محافظه کار، فرزندان و اعضای خانواده خود را نیز بر اساس باورهای اسلامی پرورش می دهند و توجه به بنیادهای معنوی برایشان مهم است و همزمان، از این موضوع ابایی ندارند که خانواده های کمالیست و لاییک را به خاطر کم توجهی یا بی توجهی به تعالیم دینی، مورد انتقاد قرار دهند.

انتهای پیام/