مروری بر تاریخچه مطبوعات همدان/ از انقلاب مشروطه تا عصر رسانه‌های مجازی
گروه استانها – مطبوعات رکن مهم جامعه و از مهم‌ترین ابزار اطلاع‌رسانی هستند و استان تاریخی همدان از انقلاب مشروطه تاکنون، خاستگاه نشریات و رسانه‌های متعددی بوده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از همدان، مطبوعات نقش مهمی در آگاه‌سازی عمومی، گسترش فرهنگ و سبک زندگی، تغییر نگرش و باورها، تصحیح رفتارهای غلط و ایجاد حس وحدت و همبستگی دارند. رسانه‌هایی متنوع با نگاه‌ها و سلیقه‌های فکری و سیاسی متفاوت که باوجود ظهور رقبای مجازی و شبکه‌های اجتماعی متعدد؛ هنوز محبوبیت خود را حفظ کرده و مورد استفاده مردم و مسئولان قرار می‌گیرند.
مطالعه تاریخ نشان می‌دهد مطبوعات ایران در عمر نه چندان طولانی خود از مشروطه تاکنون، روزهای پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته و دستخوش تغییرات بسیاری شده‌اند. پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین، با بهره‌مندی از پیشینه تاریخی و قومیت‌های فرهنگی متعدد و آداب و رسوم ویژه، خاستگاه بروز و ظهور نشریات و رسانه‌های متعددی بوده است.
نخستین نشریه همدان با عنوان «عدل مظفری» در سال 1324 ه.ق (1284 ه.ش) منتشر شده و این آغازی بود بر راهی پر فراز و نشیب که امروز از تنوع و تعدد بالایی برخوردار است. عرصه‌ای که سال‌هاست از رسانه‌های کاغذی عبور کرده و با پیوستن خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری به خانواده رسانه‌های استان بیش از 500 نفر در این عرصه فعالیت می‌کنند.
با آسان‌سازی مسیر دریافت مجوز، تعداد رسانه‌های استان در سال‌های اخیر روند افزایشی داشته و درخواست‌های متعددی برای کسب امتیاز انتشار رسانه از طرف اشخاص حقیقی و حقوقی وجود دارد. مطالعه تاریخ مطبوعات و رسانه‌های استان نشان می‌دهد که مردم استان همدان بیش از یک قرن روزنامه‌خوان بوده و از انتشار عدل مظفری در دوران مشروطه تاکنون نشریات متعددی روی پیشخوان قرار گرفته‌اند. مرور تاریخ مطبوعات استان ضمن معرفی ژرفای فرهنگی این استان تاریخی، اطلاعات مفیدی از گذشته نه چندان دور همدان را فراهم می‌کند؛ گذشته‌ای که مرور آن خالی از لطف نیست.
انقلاب مشروطه، مطلع انتشار نشریات در همدان
مجید فروتن، مؤلف کتاب «تاریخ مطبوعات همدان از آغاز تا امروز» وضعیت مطبوعات همدان را چنین بیان می‌کند: «نخستین نشریه همدان در آستانه پیروزی مشروطه‌خواهان به نام «عدل مظفر» در سال 1324 هجری قمری منتشر شد.
این نشریه در عهد مظفرالدین‌شاه قاجار به همت حسین‌خان طبیب، پزشک ظهیرالدوله حاکم ترقی‌خواه و مشروطه‌طلب همدان منتشر شد.
این روزنامه که سرآغاز تاریخ مطبوعات همدان محسوب می‌شود با هیاهوی مشروطه‌خواهی، آزادی طلبی و آشنایی مردم با واژه‌های اندیشه، قلم و قانون اساسی همراه بود.
پس از این به یکباره تعداد نشریات در همدان سیر صعودی پیمود. در سال 1325 ه.ق پس از یک سال از صدور فرمان مشروطیت پنج نشریه به نام‌های «اکباتان اول»، «اکباتان»، «الفت»، «سعادت» و «همه‌دان» در همدان منتشر شد که البته دوامی نداشتند.
در دوره استبداد صغیر و به وجود آمدن حکومت استبدادی محمدعلی‌شاه، نشریه‌ای در همدان در سال 1326 هجری قمری منتشر نشد، اما در بین سال‌های 1327 تا 1328 دو نشریه به جمع نشریات همدان افزوده شد که حال و هوای آنها مشروطه‌خواهی و آزادی‌طلبی بود.
از ویژگی‌های نشریات دوره مشروطه همدان بیان اخبار شهر در کنار حوادث داخله و خارجه، اخبار مشروطه و مجلس، نقل و ذکر صرف حوادث و اخبار و بی‌توجهی به تحلیل و بررسی مطالب، به کار بردن نثر مصنوع به جای به کار بردن زبان مردمی، عمر کوتاه نشریات و تعلق به تشکل‌های صنفی و طبقاتی بود.
معمولاً نشریات این دوره به شکل و قطع نامعقول در 2 یا 4 صفحه منتشر می‌شد. اکثر دست‌اندرکاران آنها از افراد آزادیخواه و مبارز بودند و در وابستگی نشریه اخبار و عقاید اُرگان و صنف خود را معرفی و انعکاس می‌دادند.
در یک آمار از سال 1324 تا سال 1329 هجری قمری در عهد مشروطه با گسترش و شدت یافتن مطبوعات 7.2 درصد از نشریات کشور در غرب کشور یعنی همدان، کرمانشاه و بروجرد منتشر می‌شد، اما اطلاعات دقیق نشان می‌دهد که تعداد نشریات همدان از رقم مذکر شده بالاتر است. در این تاریخ با احتساب نشریه «عدل مظفر» به عنوان اولین نشریه همدان 8 نشریه در همدان منتشر می‌شده است.»
افزایش مخاطبان با استفاده از زبان محاوره‌ای در مطبوعات همدان
وی در مورد روند انتشار نشریات همدان در عصر پهلوی هم می‌گوید: «نشریات این دوران برخلاف عهد قاجار، گرایش شدیدی به سیاست و اخبار و حوادث دولت و ملت پیدا کرده و مباحث سیاسی و اجتماعی، بیشترین حجم صفحات نشریه را به خود اختصاص داد.
از طرف دیگر توجه به تحلیل و بررسی حوادث و رخدادها به‌ویژه حوادث سیاسی و اجتماعی جامعه بیش از گذشته مورد توجه اربابان جراید محلی قرار گرفت.
در این عصر برخلاف دوره قاجار به جای استفاده از الفاظ مصنوع و سنگین و آرایه‌های ادبی، استفاده از الفاظ ساده و زبان محاوره‌ای و مردمی معمول شد که همین سبب گرایش مردم همدان به نشریات محلی شد.
وضعیت و احوال مطبوعات محلی همدان، همانند مطبوعات سراسری با شرایط و وضعیت کلی مملکت و تحولات آن ارتباط مستقیمی داشت.
در ابتدای رضا شاه دیکتاتوری و پیامدهای آن مانند سرکوب، اختناق و سانسور بر چهره مطبوعات همدان سایه افکند؛ اما به‌تدریج با تغییر وضعیت سیاسی و خلع او از سلطنت و آزادی موقتِ قلم و اندیشه، نشریات محلی همدان از لحاظ کمّی و کیفی افزایش یافتند.
در دوره پهلوی، قشر تحصیل‌کرده اخبار خود را بیشتر از نشریات پیگیری می‌کردند و پیوند مستحکمی بین آنها برقرار شده بود و مطبوعات محلی تا حدودی جایگاه خود را در بین اقشار مختلف جامعه به‌دست آورده بود.
با توجه به رشد و ترقی وسایل چاپ و تجهیزات چاپخانه‌های همدان به دستگاه‌های جدید چاپ، کیفیت ظاهری نشریات نیز به‌مراتب بهتر از گذشته شده و شیوه، زمینه و ترتیب نشریات از طرف اربابان جراید به نسبت پیشین، بهتر رعایت می‌شد.
نشریات عهد پهلوی در مقایسه با دوره گذشته از دوام بیشتری در عرصه فعالیت مطبوعاتی برخوردار گشته و جنبه همگانی‌تری یافت.
به سبب اینکه بیشتر این نشریات به‌صورت هفتگی و دوهفته‌نامه منتشر می‌شد، اخبار و درج حوادث حجم کمتری را به خود اختصاص می‌داد و اغلب مختصر و خلاصه ذکر می‌شد، اما در جریان مبارزات مردم بر ضد رژیم شاه، ذکر حوادث و اخبار، حجم زیادی را به خود اختصاص داد.
در کنار اخبار و ذکر حوادث، درج مطالب ادبی و فرهنگی و تحلیل مسائل روز بیشترین حجم صفحات را به خود اختصاص می‌داد. مطالب سیاسی و اجتماعی گاهی تند بیشترین موضوعات نشریات بود.
بیان موضوعات باستانی و تاریخی ایران، بیشتر مورد علاقه مدیران نشریات بود و این مباحث فراوان در نشریات درج می‌شد. در این دوره تنوع موضوعی در نشریات گسترش یافت.
شمارگان و تعداد نشریات افزوده شد. این افزایش تعداد و عملکرد انتقادی نشریات که از شهریور 1320 شکل گرفته بود چندان دوامی نیافت و سیر قهقرایی در نشریات و ساختار مطبوعاتی همدان به‌وجود آمد. بیشتر تیترهای اصلی نشریات این دوره مسائل سیاسی و اجتماعی کشور بود که گاهی تند و انتقادی می‌شد.
در فاصله زمانی 1300 تا 1357 ﻫ.ش از لحاظ سال‌شماری در سال 1300 یک نشریه، 1301 یک نشریه، 1304 یک نشریه، 1307 یک نشریه، 1309 یک نشریه و از این سال تا سال 1321 فقط یک نشریه در همدان وارد بازار مطبوعات محلی شد. در سال 1321 یک نشریه توسط کنسول انگلیس در همدان به نام «بولتن روزانه» انتشار یافت.
در این سال‌ها نشریات همدان هم از نظر تعداد اندک بود و هم در فاصله زمانی بسیاری از یکدیگر منتشر می‌شدند که البته خیلی هم زود از گردونه حیات مطبوعاتی خارج شدند. دلیل عمده انتشار تعداد اندک نشریه در همدان، دوران استبداد رضاخانی و حادث شدن جنگ جهانگیر دوم بود.
از سال 1325 تا 1333 و در شرایط پس از جنگ جهانگیر دوم، به سبب تغییراتی که در اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران به‌وجود آمد، به‌یکباره در این سال‌ها تعداد نشریات همدان به بالاترین تعداد در طول حیات مطبوعاتی خود رسید. در سال 1325، 8 نشریه در همدان وارد بازار نشر گردید.
در لیست منتشره روزنامه‌ها و مجلات دارای مجوز وزارت فرهنگ، نام نشریات همدان همچون کمالی، سپیده، الوند، اروند، نصرت و راهنما به چشم می‌خورد.
در سال 1326 یک نشریه، 1327 دو نشریه، 1328 یک نشریه، 1329 سه نشریه، 1330 چهار نشریه، 1331 هفت نشریه، 1332 دو نشریه و در 1333 یک نشریه مجوز دریافت داشته و یا آغاز به فعالیت کردند.
مهم‌ترین، بادوام‌ترین، همگانی‌ترین و سیاسی‌ترین نشریات همدان ارمغان همین دوره است. وجود افراد متعهد و دلسوز نسبت به فرهنگ این دیار و کار مطبوعاتی در این مقطع زمانی خود یکی از عوامل مهم شکل‌گیری این نشریات با ویژگی‌های مذکور در همدان بود.
در مکاتبه وزارت کشور با نخست‌وزیری به تاریخ 26/6/1336 درباره لیست نشریات کشور که امتیاز آنها بر طبق تبصره 3 ماده‌ی 3 لایحه قانون مطبوعات تأیید شده، نام 4 نشریه همدان به نام‌های نهیب غرب به مدیرمسئولی حسین غفاری، ناطق به مدیرمسئولی محمد پرویز، مبارز همدان به مدیرمسئولی محسن سالمی و ندای اکباتان به مدیرمسئولی حسین زرگریان به‌عنوان نشریات درحال انتشار آن سال‌های همدان ذکر شده است.
اما این رونق مطبوعات محلی در همدان چندان دیری نپایید و تعداد نشریات به‌یکباره سیر نزولی یافت؛ تا جایی‌که از سال 1334 تا 1357، یعنی مدت 23 سال، فقط 7 نشریه وارد بازار مطبوعات استان شد.
بدین قرار که در سال 1337 یک نشریه، سال 1338 یک نشریه، سال 1340 یک نشریه، سال 1341 یک نشریه، سال 1354 یک نشریه و در سال 1356 دو نشریه نشر و توزیع یافت.
در سال 1353 به‌دنبال اجرای دستورالعمل دولت وقت هم‌زمان با بسیاری از نشریات کشور، 3 نشریه ندای میهن، ندای اکباتان و ناطق که در این سال‌ها منتشر می‌شدند، توقیف شدند و فقط هفته‌نامه نهیب غرب به‌دلیل حمایت هما زاهدی نماینده وقت مردم همدان در مجلس شورای ملی به انتشار خود ادامه داد.
در زمان نخست‌وزیری شاهپور بختیار این 3 نشریه اجازه انتشار مجدد یافته و به حیات مطبوعاتی خود ادامه دادند. در دوره پهلوی از مجموع 52 نشریه، یک نشریه به‌صورت یومیه به نام بولتن روزانه توسط کنسول انگلیس در همدان و در 2 صفحه منتشر می‌شد که متعلق به پایان دوران جنگ جهانگیر دوم و اشغال ایران توسط متفقین بود که البته با پایان جنگ، تعطیل شد.
تعداد 35 نشریه به‌صورت هفتگی (2 شماره در یک هفته، یک شماره در هفته و یک شماره در 2 هفته)، 5 نشریه به‌صورت ماهانه و یک نشریه هم به‌صورت سالانه منتشر می‌شد. از این مجموع، تعداد ده نشریه با وجود داشتن مجوز، هیچ شماره‌ای از آنها منتشر نشده و ترتیب انتشار آنها معلوم نیست.
از نشریات این دوره 8 نشریه در ابعاد و قطع مجله‌ای و 34 نشریه در ابعاد و قطع روزنامه‌ای منتشر می‌شده است. همچنین در این دوره تعداد 4 نشریه به‌صورت تخصصی در زمینه‌های فرهنگی و آموزشی و 38 نشریه با زمینه و رویکرد عمومی فعالیت می‌کردند.
از مجموع 52 نشریه عهد پهلوی که در سطح استان همدان منتشر و یا مجوز انتشار گرفته‌اند، تعداد 45 نشریه در همدان و یا مربوط به همدان، 5 نشریه در ملایر، یک نشریه در نهاوند و یک نشریه در تویسرکان منتشر یا مجوز انتشار دریافت داشته‌اند.
باوجود رونق و افزایش تعداد مطبوعات همدان، هیچ‌گونه جریان پویا و حتی گرایش و نگرش حرفه‌ای به روزنامه‌نگاری در استان شکل نگرفت و بیشتر دست‌اندرکاران روزنامه‌ها و مجلات همدان، افرادی بودند که در کنار شغل اصلی خود و از روی تفنن و علاقه یا گرایش سیاسی به روزنامه‌نگاری و فعالیت مطبوعاتی می‌پرداختند.»
روند افزایشی مطبوعات در همدان با پیروزی انقلاب اسلامی
معاون فرهنگی، مطبوعاتی اداره کل فرهنگ و ارشاد همدان با اشاره به ویژگی‌های نشریات استان پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم بیان می‌کند: « با تحول بزرگ در ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی توجه روزافزون و گرایش به مطبوعات، جنبه عمومی و همگانی‌تری یافتند.
در ابتدای انقلاب تعداد نشریات استان رو به کاهش گذاشت و فقط چند نشریه انتشاریافته از دوره پهلوی تداوم انتشار داشت، اما به‌تدریج تعداد نشریات استان متعلق به عهد انقلاب رو به افزایش نهاد که بیشتر به درج مسائل روز کشور و همدان و مطالب سیاسی و اعتقادی می‌پرداختند.
هرچند اغلب این نشریات عمر کوتاهی داشتند و خیلی از آنها زود از گردونه انتشار بیرون رفتند.
افزایش مجلات و روزنامه‌های تخصصی در زمینه‌های علمی، فرهنگی و آموزشی در مقابل زمینه‌های عمومی و خبری از دیگر ویژگی‌های نشریات پس از پیروزی انقلاب اسلامی در همدان است.
از نظر وابستگی برخلاف دوره گذشته که بیشتر نشریات به احزاب و ارگان‌های سیاسی وابسته بودند، وابستگی‌های نشریات این دوره اغلب به مراکز علمی، آموزشی و فرهنگی وابسته است.
از سال 1357 ﻫ.ش تا سال 1384 تعداد 43 نشریه عمومی و تخصصی در استان انتشار یافت که فقط چند نشریه متعلق به نشریات دوره پهلوی ست.
از سال 1384 ﻫ.ش تا 1398 تعداد 141 نشریه دیگر در سطح استان مجوز گرفته یا منتشر شده‌اند؛ زیرا از این تعداد -با وجود صدور مجوز- تاکنون شماره‌ای از برخی منتشر نشده است و نیز برخی دیگر از نشریات پس از فعالیت و انتشار چند شماره دیگر منتشر نمی‌شوند.
بر حسب این آمار در عصر انقلاب اسلامی در همدان 184 نشریه یا دارای مجوز بوده‌اند یا منتشر شده‌اند.
براساس کتاب جامع مطبوعات ایران در آبان 1390، تعداد نشریات منتشره استان 33 نشریه ذکر شده است که از لحاظ تعداد نشریه، همدان در بین 31 استان، حائز رتبه هجدهم شده است.
با وجود اینکه این آمار شامل تمامی نشریات روزانه، هفته‌نامه و دوهفته‌نامه، ماهنامه و فصلنامه و نشریات عمومی و تخصصی مجامع علمی و آموزشی است که براساس داده‌های ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استانها گردآوری شده است، اما این آمار دقیق نیست. در این آمار برخی از نشریاتی هم که تعطیل شده‌اند نامشان ذکر شده و نیز برخی از نشریاتی که به تهران منتقل شده و دیگر در همدان منتشر نمی‌شوند در این آمار آمده‌اند.
در این آمار نشریات تخصصی همدان ده نشریه ذکر شده است که البته تعداد نشریات تخصصی مراکز علمی و دانشگاهی با رویکرد جدید، بیشتر از آمار ذکر شده است.
همچنین آنچه در باب مطبوعات محلی و در مقایسه با دیگر استانها قابل مشاهده و تأمل است، افزایش نشریات روزانه در استانها، فعال شدن نشریات تخصصی و وجود نشریه محلی در اغلب شهرستان‌ها می‌باشد.
طبق آمار سایت وزارت فرهنگ و ارشاد، استان همدان با تعداد 68 نشریه‌ی دارای مجوز و 29 نشریه درحال انتشار، بین 31 استان کشور در مرتبه پانزدهم قرار دارد.»
روزنامه‌نگاری در همدان، کاری تفننی است نه حرفه‌ای
فروتن با بیان سال‌شماری نشریات استان در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم مطرح می‌کند: «از مجموع 181 نشریه فعال و یا مجوز گرفته 2 نشریه در سال 1358 و 3 نشریه نیز سال 1359 وارد بازار مطبوعات استان شدند.
در سال 1361 یک نشریه تخصصی، سال 1363 یک نشریه، سال 1366 یک نشریه، سال 1369 دو نشریه، سال 1370 سه نشریه، سال 1374 یک نشریه، سال 1375 یک نشریه، سال 1376 سه نشریه، سال 1378 چهار نشریه، سال 1379 چهار نشریه، سال 1380 یک نشریه، سال1381 شش نشریه، سال 1382 شش نشریه، سال 1383 هفت نشریه، سال 1385 دو نشریه، سال 1387 دو نشریه، 1388 شش نشریه، سال 1389 هفت نشریه عمومی و داخلی، سال 1390 بیست و یک نشریه، سال 1391 یازده نشریه تخصصی و عمومی، سال 1392 هشت نشریه، سال 1393 نوزده نشریه، سال 1394 هفده نشریه، سال 1395 سیزده نشریه، سال 1396 بیست و چهار نشریه، سال 1397 پنج نشریه و 1398 چهار نشریه شروع به فعالیت کرده یا مجوز دریافت کرده‌اند.
از مجموع 181 نشریه بر حسب ترتیب انتشار، 3 نشریه به‌صورت روزانه، 53 نشریه به‌صورت هفته‌نامه، دوهفته‌نامه و چند شماره در هفته، 59 نشریه به‌صورت ماهنامه و دوماهنامه، 63 نشریه به‌صورت فصلنامه و دوفصلنامه، یک نشریه به‌صورت گاهنامه و 2 نشریه به‌صورت سالیانه منتشر می‌شده یا می‌شود.
از نظر موضوع، 83 نشریه، تخصصی و 98 نشریه نیز عمومی بوده و از مجموع 181 نشریه، 144 مورد متعلق به همدان، 21 نشریه مربوط به ملایر، 5 نشریه مربوط به نهاوند، 2 نشریه مربوط به تویسرکان، 5 نشریه مربوط به اسدآباد، 3 نشریه مربوط به کبودرآهنگ و یک نشریه مربوط به فامنین است.»
وی اعلام می‌کند: «از نظر شغل مدیر مسئولان نشریات، 61 نفر مدرس و عضو هیئت علمی مراکز آموزش عالی، 9 نفر نماینده مجلس شورای اسلامی، 62 نفر شاغل حوزه اداری و 48 نفر شاغل در بخش آزاد و مطبوعات هستند.
هرچند باوجود نقش و جایگاه بالای مطبوعات در پیشرف جامعه و پیشرفت وسایل چاپی در استان همدان به‌تدریج شاهد شکل‌گیری جریان و نگرش حرفه‌ای در حوزه مطبوعات به‌صورت مستمر و پویا هستیم، اما همچنان کار مطبوعات محلی استان با نگاه تفننی و علاقه شخصی صورت می‌گیرد.
بیشتر دست‌اندرکاران مطبوعاتی استان به‌عنوان کاری نیمه‌وقت و فرعی در کنار شغل اصلی، حرفه روزنامه‌نگاری و خبرنگاری را انجام می‌دهند.عمده ضعف نشریات کنونی همدان، نداشتن سازمان و مدیریت مستقل و وابستگی مالی است. کمبود نیروی انسانی متخصص، تجهیزات و سرمایه از مسائل و مشکلات این حوزه است.
فعلاً در حوزه نشریات الکترونیکی هیچ اقدام مستقلی صورت نگرفته است و نشریات اختصاصی در حوزه کودکان، زنان، ادبی، ورزشی، خانواده، اقتصادی، هنری، طنز و غیره به‌صورت مستقل و حرفه‌ای شکل نگرفته است.»
گزارش از سمیه مظاهری
انتهای پیام/744/ ز
