به گزارش خبرگزاری تسنیم از زاهدان، در دل تالاب خشکیده هامون، جایی که بادهای سهمگین 120 روزه خاک را چون غبار از زمین برمی‌خیزانند، ابتکاری ایرانی متولد شده است؛ پروژه‌ای که متخصصان منابع طبیعی سیستان و بلوچستان آن را «نخستین بادشکن غیرزنده جهان برای جلوگیری از برداشت خاک» می‌نامند. «دیوار گِلی توأم با سرشاخه» نه فقط پاسخی بومی به بحران ریزگردها، بلکه شاید تجربه‌ای منحصر‌به‌فرد در مهندسی زیست‌محیطی جهان به‌شمار برود.

به گفته حسین سرگزی، معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان، این طرح با دو هدف اصلی طراحی شده است: نخست، کاهش شدت فرسایش بادی و دوم، به دام انداختن رسوبات ماسه‌ای در پناه موانع ایجادشده.

وی در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم توضیح داد: بر اساس اصول علمی، هر مانعی در مسیر باد تا 10 برابر ارتفاع خود توانایی کاهش نیروی فرسایشی باد را دارد. بنابراین ایجاد دیوارهایی با ارتفاع حدود 1.2 متر می‌تواند تا شعاع 12 متری اثر حفاظتی ایجاد کند. در این طرح، دیوارهایی از جنس خاک همان منطقه ساخته شده و در ترکیب با سرشاخه‌های گیاهی خشک، ساختاری پایدار و کم‌هزینه ایجاد کرده‌اند که نقش بادشکن را ایفا می‌کند.

ساختار فنی؛ ترکیب هوشمندانه خاک و سرشاخه

دیوارهای گِلی این پروژه در قالب قطعات 20 متری اجرا شده و بین هر دیوار، بادشکن‌های سرشاخه‌ای به طول 5 متر نصب شده است. طراحی هوشمندانه این دیوارها شامل منافذ کنترل‌شده است که از تراکم جریان باد می‌کاهد و از تشکیل جریان‌های آشفته در پشت دیوار جلوگیری می‌کند؛ عاملی که مانع از برداشت مجدد خاک می‌شود.

سرگزی می‌گوید:خاک مورد نیاز از بستر همان تالاب تأمین می‌شود و در نتیجه، هم هزینه‌ها کاهش می‌یابد و هم گودال‌های برداشت خاک به تله‌های طبیعی ذخیره رسوب و نفوذ آب تبدیل می‌شوند.

تالاب هامون سال‌ها است زیر فشار خشکسالی و کاهش ورودی رود هیرمند به یکی از کانون‌های اصلی گرد و غبار در شرق کشور تبدیل شده است. در مناطقی مانند شاجان، لایه‌های سطحی خاک از بین رفته و فرسایش بادی به مرحله بحرانی رسیده است. با این حال، توسعه پوشش گیاهی بدون کاهش سرعت باد ممکن نیست؛ چرا که بادهای موسوم به «مسلح» پیش از ریشه‌دوانی گیاه، آن را از بین می‌برند.

بر همین اساس، اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ناگزیر به استفاده از روش‌های مکانیکی پیش‌دستانه شد؛ دیوارهایی که با کاستن از شدت باد، امکان رشد مجدد پوشش گیاهی را در آینده فراهم کنند.

الهام از جهان، ابداع در سیستان

در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله آمریکا، چین، آفریقای جنوبی و عربستان از بادشکن‌های مصنوعی برای مهار شن‌های روان استفاده شده است؛ اما آنچه در هامون رخ داده، نسخه‌ای ایرانی و بومی‌شده از تمام آن تجربیات جهانی است.

سرگزی در این‌باره گفت:در کشورهایی مانند عربستان، از این روش برای محافظت از خطوط راه‌آهن در برابر ماسه‌های روان استفاده می‌شود، اما ما برای نخستین‌بار در جهان، از دیوارهای گِلی- سرشاخه‌ای برای جلوگیری از برداشت خاک و انباشت رسوب در محیط تالابی استفاده کرده‌ایم. تاکنون هیچ نمونه مشابهی در منابع بین‌المللی گزارش نشده است.

الگوی مهندسی پروژه شامل چهار ردیف متوالی از دیوارهای گِلی است که با فواصل 10، 15 و 20 متری از یکدیگر قرار گرفته‌اند. این ردیف‌ها موجب انباشت تدریجی ماسه در میان خود می‌شوند و پیش‌بینی می‌شود تا تابستان آینده، کل محدوده میان باندها به طور کامل از رسوبات انباشته شود.

«اگر بارندگی‌های زمستانه رخ دهد، احتمال سبز شدن بین باندها بسیار زیاد است، چون ماسه‌ها مانند بانک آب عمل می‌کنند و رطوبت را در خود نگه می‌دارند.» معاون فنی منابع طبیعی با این امید به آینده می‌گوید.

کاربرد دوگانه: تله رسوب و ذخیره‌گاه آب

یکی از نوآوری‌های کم‌نظیر این طرح، نقش دوگانه دیوارها است. از یک سو مانع فرسایش بادی و برداشت خاک می‌شوند و از سوی دیگر، در هنگام بارندگی به عنوان ذخیره‌گاه طبیعی آب عمل می‌کنند.

در واقع آب در لایه‌های زیرین تپه‌های ماسه‌ای نفوذ کرده و برای مدت طولانی در خاک باقی می‌ماند؛ عاملی که به گفته کارشناسان، زمینه‌ساز شکل‌گیری پوشش گیاهی پایدار در سال‌های آتی است.

این طرح با حداقل هزینه اجرایی و با استفاده از مصالح بومی اجرا شده است. برخلاف دیوارهای بتنی یا فلزی که هم گران و هم ناپایدارند، دیوار گِلی- سرشاخه‌ای به دلیل وزن کم و خاصیت انعطاف‌پذیری، در برابر بادهای شدید مقاومت بالایی دارد و در صورت تخریب جزئی نیز به‌راحتی قابل ترمیم است.

سیستان آزمایشگاه نوآوری در مهار ریزگردها

پروژه دیوار گِلی هامون، به‌عنوان نخستین تجربه موفق بادشکن غیرزنده در جهان، می‌تواند الگویی برای سایر نقاط خشک و بیابانی ایران و جهان باشد. کارشناسان معتقدند این طرح، نقطه آغاز مسیری تازه در «زیست‌مهندسی بیابان» است که می‌تواند در مناطق مشابه از آفریقا تا آسیای میانه به‌کار گرفته شود. سرگزی گفت: اگر قصد حفظ خاک را نداشته باشیم، باد آن را می‌برد و از دست دادن خاک یعنی از دست دادن حیات. امروز با این طرح ساده اما علمی، نشان دادیم که می‌توان با خود خاک، از خاک محافظت کرد.

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان با تشریح جزئیات فرسایش بادی، اظهار کرد: این پدیده در سه مرحله برداشت، حمل و انباشت رخ می‌دهد که هر کدام نیازمند راهکارهای مقابله‌ای خاص خود است.

وی با بیان اینکه فرسایش بادی در دو شکل ذرات درشت، ماسه و ذرات ریز، گرد و غبار اتفاق می‌افتد، گفت: ذرات درشت معمولاً از بستر رودخانه‌ها و مراتع تخریب شده برداشت شده و تپه‌های ماسه‌ای متحرک را تشکیل می‌دهند که مقابله با آن‌ها در مرحله برداشت دشوار است. این تپه‌ها پس از تشکیل، با سرعت زیاد حرکت کرده و در نهایت با روش‌هایی مانند احداث بادشکن، مالچ‌پاشی یا بهره‌برداری صنعتی مهار می‌شوند.

بستر خشکیده هامون خواستگاه ذرات ریز معلق در هوا

معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی استان در خصوص فرسایش ناشی از ذرات ریز، توضیح داد: این ذرات که خاستگاه اصلی آن‌ها تالاب‌های خشکیده است، در مرحله حمل به آسمان رفته و در مناطق دوردست رسوب می‌کنند. مقابله با این پدیده باید در مرحله برداشت صورت گیرد.

سرگزی دو راهکار اصلی برای مقابله با برداشت ذرات خاک را حفظ خاک از طریق روش‌های بیولوژیک(بوته‌کاری، نهال‌کاری) و آبیاری یا کاهش سرعت باد با ایجاد مانع عنوان کرد و ادامه داد: با توجه به محدودیت منابع آبی و هزینه‌های بالای روش‌های بیولوژیک، تمرکز بر کاهش سرعت باد اولویت یافته است.

وی در توضیح اثربخشی موانع در برابر باد، گفت: هر مانعی تا 10 برابر ارتفاع خود در پشت سرش سرعت باد را کاهش داده و خاک را از گزند فرسایش مستقیم مصون می‌دارد. این ذرات با حرکت خود، فرسایش را تشدید کرده و حتی بافت‌های سفت خاک را نیز از بین می‌برند.

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی استان به تجربه موفق اجرای بادشکن‌های غیرزنده(با استفاده از سرشاخه‌ها) در سال 1381 اشاره کرد و گفت: در آن سال، 350 کیلومتر بادشکن اجرا شد که نتایج بسیار خوبی به همراه داشت. اما با توجه به کاهش پوشش گیاهی در دشت سیستان به دلیل کمبود آب، استفاده از پوشش گیاهی مانند گز برای بادشکن‌ها نقض غرض است.

سرگزی بیان کرد: در این طرح جدید از ترکیبی از دیوار گلی و پوشش گیاهی استفاده شده است. برای جلوگیری از تراکم زیاد دیوار گلی و ایجاد جریان پیچان باد، تخلخل در دیوارها ایجاد شده و هر 20 متر دیوار گلی، 5 متر نیز با سرشاخه‌ها پوشش داده شده است.

وی نتایج این طرح تلفیقی را بسیار مثبت ارزیابی کرد و گفت: این روش علاوه بر حفظ خاک در پشت بادپناه، 80 درصد ماسه‌های عبوری را که عمدتاً تا ارتفاع 90 سانتی‌متری حرکت می‌کنند، به دام می‌اندازد. همچنین ظرفیت این دیوارها برای ذخیره رطوبت و نزولات آسمانی در صورت وقوع بارندگی کمک شایانی خواهد کرد.

طرح «دیوار گِلی- سرشاخه‌ای» در تالاب هامون، نمونه‌ای از خلاقیت بومی در مواجهه با بحران‌های زیست‌محیطی است. تجربه‌ای که از دل شرایط سخت زاده شد، اما می‌تواند به الگویی جهانی در مهار بیابان‌زایی و احیای سرزمین‌های خشک بدل شود؛ جایی که سیستان، بار دیگر نشان داد در برابر باد، هم می‌ایستد و هم می‌سازد.

انتهای پیام/