به گزارش خبرگزاری تسنیم از گرگان، در شرایطی که جهان با سه بحران توأم تغییر اقلیم، کاهش تنوع زیستی و آلودگی دست‌وپنجه نرم می‌کند، اکوسیستم‌های آب شیرین به عنوان حلقه اتصال این چالش‌ها، نقشی محوری و حیاتی ایفا می‌کنند. این اکوسیستم‌ها نه‌تنها پایه‌ای برای زندگی، معیشت و اقتصاد جوامع هستند، بلکه خود قربانی مستقیم اثرات تغییرات اقلیمی همچون سیل‌های ویرانگر، خشکسالی‌های مکرر و آلودگی فزاینده قرار گرفته‌اند. استان گلستان، با تجربه روندی از تغییرات الگوی بارش و وقوع سیلاب‌های مخرب، نمونه‌ای عینی از این پیچیدگی است که در آن، منابع آب زیرزمینی رو به افول هستند و رودخانه‌ها به کانون‌های تهدید تبدیل شده‌اند.

در پاسخ به این شرایط، شرکت آب منطقه‌ای گلستان با تغییر راهبرد کلان خود از اتکا به منابع آب زیرزمینی به سمت بهره‌گیری از منابع سطحی و آب‌های نامتعارف، رویکردی تاب‌آورانه را در پیش گرفته است. این تحول استراتژیک در قالب مطالعات جامعی مانند «طرح جامع آب شرب»، «احداث سدهای جدید» و «بهینه‌سازی تخصیص آب با مدل‌های هیدرواکونومیک» متبلور شده است. ایرج حیدریان و حسن فرازجو از کارشناسان حوزه آب در یادداشتی که برای خبرگزاری تسنیم ارسال کرده‌اند، با نگاهی تحلیلی، به بررسی این راهبردها و ضرورت تلفیق دانش فنی، برنامه‌ریزی یکپارچه و فناوری‌های نوین برای تضمین امنیت آبی استان در برابر ناملایمات اقلیمی پیش‌رو پرداختند که در ادامه می‌خوانید:

برنامه محیط زیست سازمان ملل در استراتژی میان مدت خود، سه مورد از بحران‌های کره زمین را برای اقدام فوری، گنجانده است که شامل تغییر اقلیم،کاهش تنوع زیستی و آلودگی است. تأثیر این بحران‌های مرتبط با یکدیگر، بر روی اکوسیستم‌های آب شیرین احساس می‌شود که برای زندگی، معیشت، سلامت و اقتصاد جوامع، ضروری هستند. محیط های آبی می توانند به حفاظت و بازیابی تنوع زیستی، کاهش آلودگی از طریق فیلتراسیون آب و تثبیت وضعیت آب و هوایی منطقه کمک کنند.

تغییرات اقلیمی به طور قابل توجهی بر منابع آب تأثیر می‌گذارد و برای سازگاری با اثرات تغییر اقلیم، نیاز به اکوسیستم‌های سالم آب شیرین است. این رابطه برای توسعه پایدار اساسی است زیرا تأثیرات تغییر اقلیم، معمولا به صورت تغییرات فصلی و سالانه در مقدار بارندگی و الگوهای بارش برف و همچنین کمبود یا مازاد آب در اثر خشکسالی و سیل، دیده می‌شود. آلودگی ناشی از رسوبات و رواناب حاصل از سیل، آتش‌سوزی جنگل‌ها و نفوذ آب شور به سفره‌های آب زیرزمینی، تأثیرات بعدی تغییر اقلیم هستند. با خشکسالی‌های مکرر، مردم در مناطق کم آب به دلیل ظرفیت آب‌های زیرزمینی و انعطاف پذیری آن در برابر تغییرات اقلیمی، به طور فزاینده‌ای به این منابع وابسته خواهند شد. تغییرات اقلیمی، پایداری منابع آب را که در حال حاضر در بسیاری از مناطق جهان تحت فشار شدید قرار دارند، به چالش می‌کشد. بیش از دو میلیارد نفر در حال حاضر تحت تنش آبی زندگی می‌کنند که به دلیل تغییرات آب و هوایی رو به افزایش است.

افزایش فراوانی و شدت رویدادهای حدی اقلیمی (سیل و خشکسالی) بر مدیریت و کیفیت منابع آب نیز تأثیر می‌گذارد. در دوره‌های خشکسالی، ورود آلودگی‌های محیطی به منابع آب کمتر اتفاق می‌افتد و در طول دوره‌های سیلابی، مواد مغذی، آلاینده‌های سطحی و زباله‌های جامد بیشتری به رودخانه‌ها و دریاچه‌ها سرازیر می‌شوند. سرریز شدن و نشت از سیستم‌های فاضلاب که می‌تواند باعث آلودگی و به خطر افتادن کیفیت منابع آب سالم شود نیز در زمان سیل، رایج است. افزایش میانگین دمای آب‌های سطحی بر کیفیت شیمیایی آب تأثیر می‌گذارد و ممکن است باعث بروز مسائل ناگواری همچون شکوفایی جلبکی و باکتریایی شود. تغییر در دسترسی به آب برای زمین‌های دیم نیز اغلب یکی از عوامل مناقشات اجتماعی و منطقه‌ای به شمار می‌رود.

اکوسیستم‌های سالم آب شیرین و مناطق مجاور آنها، از جمله دریاچه‌ها، تالاب‌ها، رودخانه‌ها و دشت‌های سیلابی آنها، می‌توانند به عنوان اسفنج طبیعی عمل کنند و حائلی در برابر سیل و طوفان باشند. بنابراین، مدیریت پایدار آب و اکوسیستم‌های آبی، بخش مهمی از راه حل تسکین و سازگاری با تغییرات اقلیمی است و فراتر از آن، به عنوان یک عنصر ضروری برای برآورده کردن سایر اهداف توسعه پایدار، از جمله کمک به ریشه کنی فقر و کمک به امنیت غذایی شناخته شده و یک عامل اساسی در ایجاد جوامع با ثبات و مرفه هستند.

در شرایطی که تقاضای روز افزون برای آب و انرژی وجود دارد، عدم قطعیت‌های هیدرولوژیکی نیز رو به افزایش است که باید با مطالعات فنی، روش‌ها و راهکارهای مناسبی برای رفع چالش‌های موجود ارائه شود. از این رو با توجه به وضع موجود منابع آب و نتایج حاصل از تحقیقات و مطالعات مرتبط با تغییر اقلیم، برخی مطالعات شاخص از طرف شرکت آب منطقه‌ای گلستان تعریف و پیگیری شده‌اند تا با لحاظ تغییر اقلیم، تاب آوری بیشتری در تأمین آب میسر شود. تاب آوری، مبتنی بر تفکر انعطاف پذیری و پایداری در شرایط عدم قطعیت، اختلالات و پویایی تغییرات است. یک نظام تاب آور می‌تواند تغییر، توسعه، نوآوری و سازمان دهی مجدد داشته باشد. نقطه مقابل تاب‌آوری، آسیب‌پذیری است.

اقلیم بیانگر شرایط متوسط درازمدت عوامل جوی در یک محل معین، صرف نظر از لحظه وقوع آنها است. در یک تعریف جامع می‌توان گفت که اقلیم مجموعه‌ای از عوامل فیزیکی، شیمیائی و بیولوژی است که وضعیت جوی یک منطقه را مشخص کرده و بر موجودات آن منطقه تأثیر می‌گذارد. از مهمترین پارامترهای جوی در بررسی تغییر اقلیم می‌توان به بارش و دما اشاره کرد.

بر اساس مطالعات و تحقیقات موجود، تغییر اقلیم در استان گلستان، در برخی سال‌ها موجب افزایش بارندگی و گسترش پهنه‌های اقلیمی مرطوب خواهد شد. همراهی تغییر اقلیم و تغییر کاربری اراضی به همراه مشخصات فیزیوگرافی حوضه‌های آبریز این استان (شیب زیاد و زمان تمرکز کوتاه) منجر به سیلابی شدن روند آبدهی رودخانه‌ها خواهد شد به طوری که سیلاب‌های بزرگی در سال‌های 1380، 1381، 1384، 1391 ثبت شده است. سیلاب بزرگ اسفند 1397 و فروردین 1398 نیز باعث خسارات و آبگرفتگی وسیعی در منطقه شد. سیلابی شدن رودخانه‌ها از یک طرف و روند افت شدید منابع آب زیرزمینی از طرف دیگر، راهنمایی برای سیاست‌گذاری مطالعات طرح های تامین آب استان شد به طوری که به منظور تاب آوری بیشتر در شرایط تغییر اقلیم، برنامه‌ها و طرح‌های تأمین آب از سمت منابع آب زیرزمینی به سمت منابع آب سطحی و آب های نامتعارف تغییر می‌یابد و مطالعات فنی مناسبی نیز در این زمینه‌ها انجام شده که به اختصار می توان به مواد زیر اشاره کرد :

مطالعات طرح جامع آب شرب استان گلستان: به منظور اتخاذ سیاست‌های یکپارچه در انتخاب راهکارهای کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای تأمین آب شرب شهرها و جوامع روستایی استان با افق طرح سال 1425 انجام شده که در مطالعات مذکور موضوعات هواشناسی، هیدرولوژی، زمین شناسی، جمعیت فعلی، نرخ رشد جمعیت، سرانه مصرف شهری و روستایی، منابع تأمین آب شرب و ... مورد توجه بوده و سازه‌های هیدرولیکی مورد نیاز مانند تصفیه خانه، ایستگاه پمپاژ و خطوط انتقال آب با رعایت الزامات زیست محیطی پیشنهاد شده است.

با توجه به روند افت کمیت و کیفیت منابع آب زیرزمینی لازم است تا استفاده از منابع آب سطحی برای تاب آوری در تأمین آب شرب در شرایط تغییر اقلیم مورد توجه ویژه‌ای قرار گیرد. بر اساس طرح جامع، نیاز آب شرب گلستان در افق سال 1425 حدود 182 میلیون متر مکعب است که بر اساس مطالعات مذکور، مشخص شده است ظرفیت بهره برداری از منابع آب‌های زیرزمینی در افق طرح حدود 74 میلیون متر مکعب است. بنابراین کمبود منابع آب شرب استان حدود 108 میلیون متر مکعب در سال خواهد بود. لذا در نظر است تا 72 میلیون متر مکعب از منابع آب‌های سطحی پس از احداث سدهای مورد نیاز و حدود 36 میلیون متر مکعب از طریق روش های دیگر (استفاده از آب‌های نامتعارف از جمله شیرین سازی آب دریای خزر) تأمین شود.

مطالعات احداث سدهای آب شرب: در استان گلستان 14 سد مخزنی در حال بهره برداری است که در حال حاضر فاقد کاربری آب شرب بوده و برای تأمین مصارف زیست محیطی، صنعت و کشاورزی مورد استفاده هستند و به مدیریت سیلاب و کاهش اثرات آن نیز کمک می‌کنند. با توجه به مباحث پیشین و رویکرد استفاده از منابع آب سطحی برای تأمین بخشی از کمبود آب شرب استان، مطالعه و احداث سدهای آب شرب ضروری است. بدین منظور مطالعه، احداث و بهینه سازی سدهای نرماب، قره چای رامیان و سد شصت کلاته مورد نظر قرار گرفت. احداث سامانه‌های آبرسانی و تصفیه خانه آب شرب نیز مورد توجه قرار گرفته و در مرحله مطالعات فنی است.

مطالعات بهینه سازی تخصیص منابع آب سدها با استفاده از مدل های هیدرو اقتصادی: تخصیص آب به تعیین سهم آب بخش‌های مختلف مانند بخش کشاورزی، صنعت، شرب و ... از مقدار آب یک منبع گفته می‌شود. مدل‌های هیدرو اقتصادی از یک سو، پراکنش مکانی منابع آب، ارزش اقتصادی، سیاست‌های مدیریتی و زیر بنایی را در نظر می‌گیرد و از سوی دیگر تخصیص آب بین مصارف مختلف (شرب، صنعت، کشاورزی و محیط زیست) را در بعد زمان و مکان، با در نظر گرفتن محدودیت‌های فیزیکی، اقتصادی و زیست محیطی ، بهینه سازی می‌کند. علاوه بر این، به عنوان یک ابزار سودمند در فرایند تصمیم سازی برای حل معضلات ناشی از اهداف متضاد ذینغعان به کار می‌روند و برای مطالعه چالش‌های متنوع مدیریت منابع آب از جمله تخصیص آب بین بخشی، سازگاری با تغییر اقلیم، مدیریت مخازن، همبست آب - غذا - انرژی و برنامه ریزی سرمایه‌گذاری، ارائه شده‌اند.

سیستم ارزیابی و برنامه ریزی منابع آب با در نظر گرفتن معادلات بیلان آبی، خصوصیات مختلف حوضه آبریز، نقاط مصرف، جریان و انتقال آب و ... به شبیه سازی مولفه‌های چرخه هیدرولوژیکی در فرایند بارش - رواناب در سطح حوضه آبریز می‌پردازد. طراحی سیستم منابع آب و پیش پردازش داده‌ها از مقدمات اجرای این مدل‌ها هستند. بررسی شرایط فعلی، سیاست‌های تخصیص آب بین بخشی و ارزیابی سناریوهای مدیریتی و توسعه‌ای، از دیگر مواردی هستند که با استفاده صحیح از آنها می‌توان با تخصیص بهینه منابع آب و در نظر گرفتن روابط اجتماعی – اقتصادی، مهندسی و زیست محیطی، منافع حاصله را افزایش داد.

در سال‌های اخیر استفاده از این مدل‌ها به طور فزاینده‌ای در زمینه‌های مختلف مدیریت منابع آب مانند بهینه سازی الگوی کشت، شبیه سازی دقیق‌تر فرایندهای هیدرولوژیکی، برآورد نیاز آبیاری و تولید محصولات کشاورزی در سطح دشت‌ها و شبکه‌های آبیاری و زهکشی، تعیین سیمای بهینه طرح‌های توسعه منابع آب در سطح حوضه آبریز، کاربرد داشته و در بسیاری از کشورها از جمله استرالیا، چین، اسپانیا، برزیل، آمریکا، مکزیک و... مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در کشور ایران نیز تحقیقات و مطالعاتی در استان‌های مختلف انجام شده است که معمولا از مدل‌های منابع آب VENSIM، MODSIM و WEAP استفاده شده است. در مطالعات تخصیص منابع آب سدهای استان گلستان نیز از این مدل‌ها استفاده شده است و رویکرد کلی، اولویت دادن به تخصیص آب شرب و پس از آن محیط زیست، صنعت و کشاورزی بوده است. مطالعات مربوطه در سدهای نرماب، قره چای رامیان، کبودوال و شصت کلاته انجام شده است.

مطالعات استفاده از آب‌های نامتعارف به منظور تأمین آب شرب: همان طور که پیشتر اشاره شد کمبود منابع آب شرب استان گلستان در افق سال 1425 حدود 108 میلیون متر مکعب است که در صورت استفاده از منابع آب زیرزمینی و سطحی، همچنان حدود 36 میلیون متر مکعب کمبود آب شرب باقی خواهد ماند. لذا امکان استفاده از منابع آب های نامتعارف شامل نمک زدایی آب دریای خزر و استفاده از منابع آب شور و لب شور زیرزمینی مورد بررسی قرار گرفت. در مطالعات نمک‌زدایی آب دریا، مباحث زیست محیطی، نحوه آبگیری و تاسیسات دریایی، سیستم تصفیه آب، سامانه آبرسانی و خطوط انتقال و توزیع آب مورد بررسی قرار گرفته است. در مطالعات منابع آب شور و لب شور زیرزمینی نیز مباحث زیست محیطی، ملاحظات اجتماعی، بررسی کمی و کیفی منابع آب، طراحی آب شیرین کن و سامانه آبرسانی مورد توجه بوده است.

در مجموع ، با توجه به رشد جمعیت، تقاضای روز افزون مصرف آب و تغییرات اقلیمی لازم است تا با کمک بخش علمی، پژوهشی و دانشگاهی کشور و جامعه مهندسان مشاور، مطالعات کافی در زمینه های مختلف منابع آب از جمله برنامه ریزی، اقتصاد، مدیریت ریسک و بحران، فناوری‌های مورد نیاز، مباحث اجتماعی، ظرفیت سازی و مشارکت عمومی، حقوق آب، محیط زیست، رودخانه و سواحل، سد و شبکه و ... صورت گیرد و سناریوهای آینده پژوهی برای تعیین سیمای بهینه طرح ها و سیاست های توسعه منابع آب استان گلستان در شرایط تغییر اقلیم تدوین و تاب‌آوری بیشتری در تأمین منابع آب شرب، محیط زیست، صنعت و کشاورزی فراهم شود.

انتهای پیام/