به گزارش خبرگزاری تسنیم از بهارستان، روز کتاب، کتاب‌خوانی و کتابدار در تقویم رسمی و فرهنگی کشور، فرصت مغتنمی است برای بازخوانی وضعیت مطالعه و ظرفیت‌هایی که می‌تواند جامعه را به سمت آگاهی، فکر و بالندگی هدایت کند. در چنین روزی، بیش از هر زمان دیگر باید درباره نقش کتابداران، کتابخانه‌ها، مروجان مطالعه و چالش‌هایی که این حوزه با آن روبه‌روست سخن گفت؛ چالش‌هایی که بخشی از آنها ریشه در ساختارهای آموزشی و فرهنگی دارد و بخشی دیگر از تحولات سریع فناوری و تغییر الگوی مصرف اطلاعات ناشی می‌شود.

در کنار این مناسبت بزرگ، واقعیت‌های میدانی نشان می‌دهد که کتابخانه‌های عمومی و مدرسه‌ای همچنان از مهم‌ترین پایگاه‌های فرهنگی کشور هستند، پایگاه‌هایی که اگرچه با محدودیت‌هایی چون کمبود منابع، نیروی انسانی و فضای مناسب روبه‌رو هستند، اما نقش حیاتی خود را در دسترسی عمومی به دانش و تقویت فرهنگ مطالعه حفظ کرده‌اند. اهمیت این مراکز در شرایطی که قیمت کتاب افزایش یافته و توان خرید بسیاری از خانواده‌ها کاهش پیدا کرده، دوچندان شده است.

در همین حال، تغییرات ناشی از گسترش شبکه‌های اجتماعی، کتاب‌های صوتی و الکترونیک، نوع جدیدی از نیازهای کاربری را ایجاد کرده که کتابداران را به سمت نقش‌هایی گسترده‌تر و چندوجهی سوق می‌دهد. آنها اکنون نه فقط نگهبانان مخزن کتاب، بلکه راهنماهای اطلاعاتی در فضای دیجیتال، آموزش‌دهندگان سواد رسانه‌ای، برگزارکنندگان برنامه‌های فرهنگی و حلقه اتصال مردم با دنیای دانش هستند.

به مناسبت روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار، خبرنگار تسنیم گفت‌وگوی تفصیلی با  رضا غریبی، کارشناس ارشد علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی انجام داده است. او در این گفت‌وگو به مجموعه‌ای از چالش‌ها و ظرفیت‌ها اشاره می‌کند، از بی‌میلی مردم به مطالعه و فشارهای اجتماعی گرفته تا کاهش تیراژ کتاب، مشکلات کتابخانه‌های شهرستان‌ها، کمبود نیروی انسانی، تحولات نقش کتابداران و راهکارهایی برای ارتقای فرهنگ مطالعه. آنچه در ادامه می‌آید، متن کامل این گفت‌وگوست:

تسنیم: به نظر شما مهم‌ترین چالش امروز حوزه کتاب و کتاب‌خوانی در کشور چیست؟ بی‌میلی مردم به مطالعه یا ضعف در تولید محتوای جذاب؟

فکر می‌کنم هر دو عامل می‌تواند به شکل هم‌زمان در وضعیت کتاب‌خوانی کشور تأثیرگذار باشد. بی‌میلی مردم به مطالعه ناشی از مجموعه‌ای از عوامل است، از جمله مشغله‌های روزمره، دغدغه‌های معیشتی، فشارهای کاری و اجتماعی و البته جذابیت بسیار بالای رسانه‌های دیجیتال و سرگرمی‌هایی که توجه مخاطب را از مطالعه دور می‌کند. این شرایط باعث شده بخشی از جامعه مطالعه را در اولویت زندگی خود قرار ندهد.

در کنار این موضوع، ضعف در تولید محتوای جذاب نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. بسیاری از کتاب‌ها به دلیل نداشتن جذابیت محتوایی یا شیوه نامناسب ارائه، نمی‌توانند نظر مخاطب را جلب کنند. همین مسئله باعث می‌شود مردم احساس نکنند مطالعه کتاب ارزش افزوده‌ای برایشان ایجاد می‌کند. بنابراین به طور کلی هر دو عامل در کاهش توجه به کتاب دخیل هستند و برای بهبود وضعیت، باید هم در حوزه تولید محتوا سرمایه‌گذاری شود و هم فرهنگ مطالعه در جامعه تقویت شود.

تسنیم: وضعیت کتابخانه‌های عمومی و مدرسه‌ای را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا این فضاها هنوز نقش خود را در ترویج فرهنگ مطالعه ایفا می‌کنند؟

کتابخانه‌های عمومی و مدرسه‌ای همچنان از مهم‌ترین مراکز ترویج فرهنگ مطالعه در کشور هستند و نقش بسیار مهمی در دسترس‌پذیر کردن منابع اطلاعاتی دارند. این فضاها به عنوان مراکز فرهنگی امکان دسترسی عمومی مردم به کتاب را فراهم می‌کنند و با برنامه‌های متنوعی مثل کارگاه‌های آموزشی، جلسات کتاب‌خوانی و نمایشگاه‌های کتاب، تلاش دارند افراد بیشتری را به مطالعه تشویق کنند. این فعالیت‌ها می‌تواند نقش ارزشمندی در آشنایی مردم، به‌خصوص نوجوانان، با دنیای کتاب داشته باشد.

کتابخانه‌های مدرسه‌ای نیز برای دانش‌آموزان بسیار حیاتی‌اند؛ زیرا آنان را با مهارت‌های تحقیق و خواندن آشنا می‌کنند و زمینه‌ساز توسعه فرهنگ مطالعه از سنین پایین می‌شوند. اگرچه کمبود منابع، فضای فیزیکی مناسب و محدودیت بودجه همچنان از چالش‌های جدی این مراکز است، اما باید تأکید کرد که نقش آن‌ها در ارتقای سطح آگاهی عمومی و ترویج مطالعه همچنان کلیدی و برگشت‌ناپذیر است.

تسنیم: در سال‌های اخیر با گسترش شبکه‌های اجتماعی و کتاب‌های صوتی و الکترونیک، نقش کتابدار سنتی چه تغییری کرده است؟

نقش کتابدار سنتی در سال‌های اخیر تغییرات اساسی پیدا کرده است. نخست اینکه کتابداران اکنون بیشتر به عنوان راهنمای دیجیتال شناخته می‌شوند و وظیفه دارند کاربران را در یافتن منابع آنلاین و استفاده از فناوری‌های جدید همراهی کنند. آن‌ها باید از ابزارهای دیجیتال، سامانه‌های کتابخانه‌ای، پایگاه‌های اطلاعاتی و منابع الکترونیک آگاهی کامل داشته باشند تا بتوانند خدمات مؤثر ارائه دهند.

کتابداران امروز علاوه بر این نقش، مسئول آموزش مهارت‌های اطلاعاتی هستند و باید بتوانند به کاربران کمک کنند تا در میان حجم عظیم اطلاعات اینترنتی، منابع صحیح و معتبر را شناسایی کنند. علاوه بر این، توسعه و مدیریت منابع دیجیتال نیز از وظایف مهم کتابداران شده است. آنها همچنین در ایجاد تعاملات فرهنگی و اجتماعی، برگزاری برنامه‌های کتاب‌خوانی، کارگاه‌ها و ارائه خدمات متنوع به جامعه نقش فعال دارند. بنابراین کتابدار سنتی امروز به یک نقش چندوجهی و پویا تبدیل شده است.

تسنیم: کتابداران و مروجان مطالعه در شهرستان‌ها با چه مشکلاتی روبه‌رو هستند؟ از نظر بودجه، امکانات یا نیروی انسانی؟

کتابداران و مروجان مطالعه در بسیاری از شهرستان‌ها با کمبود نیروی انسانی مواجه‌اند. نبود نیروهای متخصص و آموزش‌دیده کیفیت خدمات کتابخانه‌ها را کاهش می‌دهد و در برخی موارد بار کاری زیادی را بر دوش کتابداران موجود می‌گذارد. در بسیاری از کتابخانه‌های شهرستانی، تنها یک کتابدار مسئول چندین فعالیت است یا کتابخانه‌ها به صورت تک‌نفره اداره می‌شوند. همچنین برخی کتابداران مجبورند برای جبران کمبود نیرو در کتابخانه دیگر نیز فعالیت کنند. این شرایط نه تنها فشار زیادی بر کتابداران وارد می‌کند، بلکه برنامه‌های فرهنگی و اجرایی کتابخانه‌ها را نیز محدود می‌سازد.

تسنیم: در حوزه نشر، گران شدن کاغذ و کاهش تیراژ کتاب‌ها چه تأثیری بر دسترسی مردم به کتاب گذاشته است؟

گران شدن کاغذ و افزایش هزینه‌های تولید کتاب، قیمت نهایی کتاب را بالا برده و این مسئله توان خرید مردم را کاهش داده است. وقتی افراد نتوانند کتاب خریداری کنند، دسترسی آنها به اطلاعات و دانش محدود می‌شود. علاوه بر این، کاهش تیراژ باعث می‌شود ناشران فقط کتاب‌های پرفروش را منتشر کنند و در نتیجه تنوع موضوعی نشر کاهش یابد.

این شرایط سبب می‌شود آثار تخصصی، کمترشناخته‌شده یا ادبیات غیرجریان اصلی کمتر چاپ شود و دسترسی مردم به طیف گسترده‌ای از کتاب‌ها دشوار شود. همچنین بخشی از مردم به سمت کتاب‌های دیجیتال و صوتی حرکت می‌کنند؛ هرچند این راه‌حل برای کسانی که به فناوری دسترسی ندارند کارآمد نیست. در نهایت این روندها می‌تواند به فرهنگ مطالعه آسیب بزند، مگر اینکه کتابخانه‌ها با ارائه دسترسی رایگان نقش جبرانی داشته باشند.

تسنیم: چرا علی‌رغم اجرای طرح‌های فصلی فروش کتاب، سرانه مطالعه واقعی جامعه هنوز پایین است؟

دلیل اول این است که عادت مطالعه در جامعه به اندازه کافی شکل نگرفته و بسیاری از مردم به سمت رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی گرایش دارند. موضوع دیگر کمبود تبلیغات و برنامه‌های ترویجی مؤثر درباره اهمیت مطالعه است، بنابراین طرح‌های فصلی به تنهایی نمی‌توانند فرهنگ مطالعه را تقویت کنند. در کنار این عوامل، مشغله‌های روزمره و فشارهای زندگی نیز باعث می‌شود بسیاری از افراد زمان کافی برای مطالعه نداشته باشند. بنابراین سرانه مطالعه پایین تنها نتیجه قیمت یا دسترسی نیست، بلکه سبک زندگی و الگوی مصرف رسانه‌ای جامعه نیز در آن نقش دارد.

تسنیم: چه اقداماتی باید در مدارس و دانشگاه‌ها انجام شود تا کتاب‌خوانی به یک عادت روزمره تبدیل شود، نه فعالیتی مناسبتی؟

برای تبدیل کتاب‌خوانی به یک عادت ماندگار، مجموعه‌ای از اقدامات می‌تواند مؤثر باشد؛ از جمله برگزاری جلسات کتاب‌خوانی، ایجاد فضاهای مناسب مطالعه، ترویج مسابقات کتاب‌خوانی، معرفی کتاب‌های جذاب و آموزش مهارت‌های مطالعه. علاوه بر این، دعوت از نویسندگان، گنجاندن برنامه‌های مرتبط درسی، استفاده از فناوری برای ترویج کتاب و تشویق خانواده‌ها نیز نقش مؤثری دارد. اجرای این برنامه‌ها به صورت مستمر و نه مناسبتی، می‌تواند کتاب‌خوانی را به بخشی از فرهنگ آموزشی مدارس و دانشگاه‌ها تبدیل کند.

تسنیم: از دید شما، کتابداران در جامعه ما چقدر شناخته‌شده و تأثیرگذارند؟ آیا باید جایگاه اجتماعی آن‌ها تقویت شود؟

کتابداران نقش بسیار مهمی در مدیریت منابع اطلاعاتی و ترویج مطالعه دارند و در بسیاری از جوامع به عنوان مشاور اطلاعاتی شناخته می‌شوند. اما در جامعه ما جایگاه اجتماعی کتابداران هنوز به اندازه اهمیت واقعی آن‌ها دیده نشده است. معرفی نقش واقعی کتابداران و ارزش خدمات آنان می‌تواند به ارتقای این جایگاه کمک کند. تقویت جایگاه اجتماعی کتابداران از طریق برگزاری برنامه‌های آموزشی، کارگاه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی می‌تواند موجب افزایش آگاهی مردم درباره اهمیت کتابخانه‌ها و مطالعه شود و در نهایت کیفیت خدمات کتابخانه‌ها را نیز ارتقا دهد.

تسنیم: با توجه به تحولات رسانه‌ای، چگونه می‌توان کتاب را به ابزار رقابتی در برابر فضای مجازی تبدیل کرد؟

برای رقابت کتاب با فضای مجازی باید از ابزارهای چندرسانه‌ای استفاده کرد؛ از جمله ترکیب کتاب‌ها با محتواهای صوتی و تصویری، ایجاد کتاب‌های تعاملی و استفاده گسترده از اپلیکیشن‌ها. این کار می‌تواند جذابیت کتاب را برای نسل جدید افزایش دهد و تجربه‌ای متفاوت از مطالعه ایجاد کند. برگزاری رویدادها و کارگاه‌های مشترک میان نویسندگان و مخاطبان، تبلیغ کتاب در شبکه‌های اجتماعی، انتشار داستان‌های چندرسانه‌ای و دسترسی آسان به نسخه‌های آنلاین نیز روش‌هایی است که می‌تواند کتاب را به گزینه‌ای رقابتی‌تر تبدیل کند. شناخت نیازهای نسل جوان در این مسیر اهمیت بسیاری دارد.

تسنیم: نقش شهرداری‌ها، نهاد کتابخانه‌ها و وزارت فرهنگ را در ترویج کتاب‌خوانی چگونه ارزیابی می‌کنید؟

شهرداری‌ها می‌توانند با ایجاد کتابخانه‌های عمومی، ایستگاه‌های مطالعه در فضاهای شهری، برگزاری جشنواره‌های محلی کتاب و تخصیص نیم درصد درآمد خود طبق قانون به کتابخانه‌ها، نقش مهمی در ترویج مطالعه داشته باشند. این اقدامات می‌تواند کتاب را در دسترس مردم قرار دهد و فضاهای شهری را به محیط‌های فرهنگی تبدیل کند.

نهاد کتابخانه‌های عمومی نیز ستون اصلی زیرساخت کتابخوانی در کشور است. این نهاد با شبکه گسترده خود، طرح‌هایی مانند «کتاب‌خوان ماه»، نشست‌های نقد کتاب و پویش‌های ملی کتابخوانی را اجرا می‌کند و نقش مهمی در تربیت کتابداران و توسعه خدمات مطالعه دیجیتال دارد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز با سیاست‌گذاری کلان و اجرای طرح‌های حمایتی مانند یارانه خرید کتاب می‌تواند به پشتیبانی از کتابخانه‌ها کمک کند.

تسنیم: چه الگوها یا تجربه‌های موفقی در زمینه باشگاه‌های کتاب‌خوانی، پویش‌های مردمی یا برنامه‌های مدرسه‌محور سراغ دارید؟

برخی تجربه‌های موفق شامل مدل‌هایی است که بر ترکیب مطالعه با فعالیت‌های اجتماعی و خانوادگی تأکید دارند، مانند برگزاری رویدادهای دوره‌ای، برنامه‌های خلاقیت‌محور مثل بازنویسی داستان از نگاه شخصیت‌های فرعی، طراحی پوستر کتاب و ایجاد گروه‌های مجازی برای تداوم گفتگو درباره کتاب. استمرار این فعالیت‌ها می‌تواند باعث تقویت جامعه مطالعه‌محور شود. این الگوها نشان داده‌اند که مطالعه وقتی در قالب فعالیت جمعی، دیده شدن و مشارکت فرهنگی قرار گیرد، ماندگارتر خواهد بود و افراد بیشتری را به خود جذب می‌کند.

تسنیم: اگر قرار باشد یک پیشنهاد مشخص برای تحول در سیاست‌های کتاب و مطالعه در کشور بدهید، آن پیشنهاد چیست؟

با توجه به کمبود منابع مالی کتابخانه‌ها و نبود بودجه کافی، پیشنهاد مشخص من این است که بین یک تا سه درصد از درآمد جرایم راهنمایی و رانندگی و همچنین بخشی از مالیات‌های دریافتی به نهاد کتابخانه‌های عمومی اختصاص یابد. این تخصیص می‌تواند امکان خرید کتاب، نشریات و توسعه فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌ها را فراهم کند.

اگر این رویکرد اجرایی شود، نهاد کتابخانه‌ها می‌تواند با دست بازتر برنامه‌های فرهنگی و ترویجی را در سطح کشور اجرا و نقش خود را در ارتقای فرهنگ مطالعه تقویت کند.

گفت‌وگو: از احسان همتی 

انتهای پیام/