به گزارش خبرگزاری تسنیم از بهارستان، سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها، بانوی بزرگ اسلام و دختر پیامبر اعظم (ص)، هر سال فرصتی است تا شیفتگان اهل بیت و علاقه‌مندان به سیره عملی آنان، نگاهی تازه به ابعاد زندگی این بانوی بزرگوار بیندازند. زندگی کوتاه اما پربرکت حضرت زهرا (س) مملو از آموزه‌های اخلاقی، تربیتی و اجتماعی است که می‌تواند الگوی عملی برای جامعه امروز باشد. از صبر و استقامت در برابر سختی‌ها تا رعایت تقوا و پرهیزگاری در تمامی مراحل زندگی، هر بخش از زندگی ایشان درس‌های ماندگار برای همه نسل‌ها به همراه دارد.

حضرت فاطمه (س) نه تنها در عرصه فردی، بلکه در میدان اجتماع نیز نمونه‌ای کم‌نظیر از فداکاری و حضور مؤثر بود. ایشان در دفاع از حق و عدالت، به ویژه حمایت از ولایت و نقش پیامبر در هدایت امت، همواره پیشگام بود و با مواضع منطقی و شجاعانه خود، مسیر تقویت هویت شیعی را در تاریخ اسلام هموار ساخت. این ویژگی‌ها نشان‌دهنده آن است که زندگی ایشان نه تنها الگوی فردی بلکه راهنمای عملی در عرصه اجتماعی و سیاسی نیز محسوب می‌شود.

یکی از نکات بارز در زندگی حضرت زهرا (س) توانایی ایشان در جمع میان نقش‌های متعدد زن مسلمان است، هم مادری دلسوز و الگویی نمونه برای تربیت فرزندان، هم همسری مهربان و همراه، و هم بانویی آگاه و فعال در صحنه اجتماعی. این ترکیب ویژگی‌ها، آموزه‌های ارزشمندی را برای زنان امروز ارائه می‌کند و نشان می‌دهد که می‌توان همزمان در نقش‌های خانوادگی و اجتماعی، با رعایت اصول دینی و اخلاقی، تأثیرگذار بود.

در سالروز این ایام، خبرنگار تسنیم با دکتر احمد اسماعیل‌تبار، دکترای فقه و اصول و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قضایی گفت‌وگویی تفصیلی انجام داده است تا از منظر فقه و اصول و با تکیه بر مستندات تاریخی و دینی، سیره عملی حضرت زهرا (س) را بررسی کند و به سوالات مربوط به سبک زندگی اسلامی و تربیت دینی در جامعه امروز پاسخ دهد.

مشروح گفت‌وگو به شرح زیر است:

تسنیم: مهم‌ترین شاخص تربیتی و سبک زندگی حضرت زهرا(س) که می‌تواند الگوی امروز باشد چیست؟

اگر بخواهیم یک شاخص محوری برای سیره تربیتی و سبک زندگی حضرت زهرا نشان دهیم، باید بگوییم ترکیب معرفت و مدیریت عملی، مهم‌ترین ویژگی است. حضرت زهرا نه تنها حامل معرفت عمیق دینی بودند، بلکه این معرفت را در حوزه‌های عملی خانه، اقتصاد، تربیت فرزندان و عرصه‌های اجتماعی به اجرا درمی‌آوردند. این ترکیب، زن کامل جامعهٔ اسلامی را نشان می‌دهد، زنی که اهل علم و تربیت است، در عین حال مدیر و مدبر امور منزل و دارایی‌هاست.

یکی از مظاهر این شاخص، آموزگاری و سواد دینی ایشان است، تاریخ نشان می‌دهد که حضرت زهرا در سطحی بودند که نخستین زن شاخص آموزش و معرفت در جامعهٔ اسلامی لقب گرفتند و همین معرفت را به فرزندان و یاران منتقل کردند. این نکته  الگوی زن مسلمان، زن مطلع و تربیت‌کننده است نه گوشه‌نشین بی‌اطلاع مهم است.

شاخص دیگر، قانون‌مداری و نظم تربیتی است، یعنی تربیت همراه با تقنین و آموزش قواعد اخلاقی و حقوقی. حضرت زهرا شیوهٔ مشخصی در تنظیم امور اقتصادی و اموال داشتند و در دفاع از حقوق نیز از استدلال حقوقی بهره بردند، نمونه برجسته‌اش خطبه فدکیه است که هم معرفتی و هم حقوقی و هم سیاسی است. پس الگوی امروز باید ترکیبی از دانش، اخلاق و نظم اجرایی باشد.در نهایت این شاخص شامل مسئولیت‌پذیری در عرصه عمومی است. حضرت زهرا مدیریت کشاورزی، املاک و منابع را داشتند و این نشان می‌دهد که کار زن در خانه به‌معنای انزوا نیست، بلکه زن می‌تواند نقش‌آفرین در اقتصاد و سیاست خانوادگی باشد و همزمان فرزندانی تربیت کند که حامل فرهنگ حیات‌بخش دینی‌ هستند.

تسنیم: دفاع اجتماعی حضرت زهرا(س) از ولایت چه نقشی در شکل‌گیری هویت شیعه داشته است؟

دفاع حضرت زهرا از اصل ولایت یک اقدام صرفاً عاطفی یا خانوادگی نبود، ایشان با استدلال و بیان منطقی جایگاه ولایت، مولفه‌هایی را در هویت شیعی نهادینه کردند. در خطبه‌ها و مواجهات پس از رحلت پیامبر، حضرت زهرا تصریح کردند که ولایت امام، گزاره‌ای اعتباری و تشکیلاتی است که تثبیت‌کننده وحدت دینی و سیاسی جامعه است. این موضع‌گیری مستدل، به‌تدریج چارچوبی برای فهم امامت و ولایت در مکتب شیعه فراهم آورد.

نقش ایشان در شکل‌دهی هویت شیعی را باید در چند بُعد دید: اول، معرفتی، ایشان مفاهیم اصیل نبوت، امامت و حکمرانی الهی را تبیین کردند؛ دوم، حقوقی، ایشان با دلایل و استدلالات حقوقی درصدد دفاع از حق شوهر و تثبیت قاعدهٔ ولایت برآمدند، و سوم، سیاسی اجتماعی، کنش ایشان نمایانگر مقاومت در برابر تسلط‌های سیاسی و هشدار نسبت به تبعات بی‌قانونی در دستگاه حکمرانی بود.

به‌عبارت دیگر، دفاع ایشان تبدیل به یک پیام همگانی شد: اگر حاکمیت از چارچوب الهی و فقهی خارج شود، نظم اجتماعی و عدالت فرو می‌پاشد. این آموزه بعدها در سیر تطور فکری شیعه تبدیل به مبانی قضاوت، مدیریت اموال عمومی و انتظار حفظ عدالت در ساختار حکومت شد، چیزی که در عصر حاضر نیز محور مباحث فقه حکومتی و ولایت فقیه قرار گرفته است.در نتیجه، می‌توان گفت دفاع حضرت زهرا از ولایت نه تنها یک اقدام تاریخی بوده، بلکه سنگ‌بنیان شکل‌گیری هویتی شد که بر مقامی معین از عدالت، ولایت و معرفت پافشاری می‌کند، هویتی که پرسشگری حقوقی، معنوی و مطالبه عدالت از ارکان آن است.

تسنیم: حضرت زهرا(س) چگونه میان مادری، همسری و مسئولیت اجتماعی توازن برقرار کردند و پیام آن برای زنان امروز چیست؟

حضرت زهرا نمونه متعادل و منظمی از ترکیب نقش‌های متفاوت یک زن مؤمن است. تاریخ و منابع نشان می‌دهد که ایشان مدیر منزل، مربی فرزندان، همسر وفادار و در عین حال ایفاکننده نقش‌های اجتماعی و اقتصادی بودند. این توازن از یک سو ناشی از دانش و تربیت ایشان بود و از سوی دیگر از سازماندهی و تفویض اختیار در مدیریت امور نشئت می‌گرفت، داشتن رؤسای دفتری، مدیران باغات و نیروهای معین برای کارها باعث می‌شد ایشان بتوانند هم نقش مادری و هم نقش عمومی را تحقق بخشند.

پیام عملی برای زنان امروز این است که نقش‌های متعدد قابل جمع‌اند، مشروط بر آنکه براساس یک نظام تربیتی فقهی سازماندهی شوند. مادر باید دانش، مدیریت و ابزارهای اجرایی داشته باشد، همسر باید پیوند و هماهنگی برقرار کند و جامعه باید فضا و سازوکاری فراهم آورد تا زنان از ظرفیت‌هایشان استفاده کرده و کرامت‌شان حفظ شود.

از منظر نظام اجتماعی نیز پیام روشن است: حذف زنان از عرصه‌های مدیریتی و اقتصادی ناشی از برداشت‌های سطحی نیست بلکه نتیجه فقدان یک برنامهٔ تربیتی و حقوقی است که باید برمبنای آموزه‌های فاطمی طراحی شود. وقتی خانواده‌ها و نهادهای رسمی نقش زن را به‌عنوان موجودی فعال و مدیریتی بپذیرند، توازن واقعی میان مسؤولیت‌ها شکل می‌گیرد. در نهایت، تجربه زهرایی نشان می‌دهد که توازن نقش‌ها نه محصول چشم‌پوشی از یکی از امور، بلکه برآمده از آموزش مستمر، تقسیم مسئولیت هوشمندانه و التزام به ارزش‌های اخلاقی و حقوقی است، الگویی که امروز با اصلاح نظام‌های آموزشی و اداری قابل اجراست.

تسنیم: عفاف همراه با حضور اجتماعی در سیره حضرت زهرا(س) چگونه تبیین می‌شود و چه تفاوتی با نگاه افراطی یا محدودکننده امروز دارد؟

سیره حضرت زهرا، نشان می‌دهد که عفاف و حضور اجتماعی دو مقولهٔ ناسازگار نیستند، بلکه اسلام یک چارچوب حفاظتی و کرامت‌محور برای حضور زنان ارائه می‌دهد. عفاف در این معنا نه به‌معنای تبعید زن از عرصه اجتماع، بلکه به‌معنای حفظ حرمت و شأن زن در مواجهه با نامحرم است. حضور اجتماعی باید در بستری صورت گیرد که کرامت و حرمت زن محفوظ بماند.

تفاوت مهم میان نگاه زهرایی و برخی نگرش‌های امروزی که یا افراطی‌اند یا محدودکننده این است که نگاه زهرایی همواره به توانمندسازی و نقش‌آفرینی زنان قائل است، با این شرط که ضوابط حفظ حریم رعایت شود. در مقابل، افراطیون تلاش می‌کنند با پوشش به‌اصطلاح آزادی‌طلبانه، زن را در معرض تجاوز اخلاقی قرار دهند و محدودکنندگان، زن را به گوشه انزوا تبعید می‌کنند که هر دو با کرامت زن ناسازگار است.

از منظر کاربردی، این به معنی طراحی فضاهای کاری، آموزشی و امنیتی است که امکان فعالیت زنان را فراهم کند، مثلاً سازماندهی فضاها، امکانات بهداشتی، ساعات کاری و سازوکارهای نظارتی، تا هم حضور مؤثر زنان ممکن شود و هم حریم‌ها حفظ شود. اسلام این میانه‌راه را پیشنهاد می‌کند: کرامت و عمل‌گرایی همزمان. بنابراین تبیین زهرایی عفاف یک نسخهٔ میانه است: زن باید در عرصه‌های علمی، قضایی، خدماتی و حتی امنیتی حضور داشته باشد، اما این حضور تابع معیارهای حفظ کرامت و حریم است، این آموزه هم برای سیاست‌گذاران و هم برای خانواده‌ها راهکار عملی ارائه می‌دهد.

تسنیم: از سیره عبادی حضرت زهرا(س) چه درس‌هایی برای تربیت نسل جوان و کاهش آسیب‌های اخلاقی می‌توان گرفت؟

عبادت در سیره حضرت زهرا جلوه‌ای عرفانی و عقلانی دارد، عبادتی که ریشه در معرفت توحیدی عمیق و پیوند با اخلاق عملی دارد. نخستین درس این است که عبادت نباید یک عمل انفکاک‌یافته از زندگی روزمره باشد، بلکه عبادت باید تربیت کند و انسان را به مخاطب مسئول و کارآفرین تبدیل کند. این انسجام میان عبادت و زندگی روزمره نقطهٔ مرکزی است.

درس دیگر مهم، نقش عشق الهی معرفتی در شکل‌گیری رفتار اخلاقی است. حضرت زهرا نمونه‌ای است که عشق و عرفان او موجب التزام عملی به عدالت، پرهیز از ظلم و اهتمام به نیازمندان شد. برای جوانان امروز، ایجاد زمینه‌هایی که معرفت دینی را به تجربه و عمل تبدیل کند (مانند برنامه‌های تربیتی در مدرسه و دانشگاه، تجربه‌های خیریه و مشارکت در امور اجتماعی) راهکار کلیدی است.

سوم اینکه عبادت باید همراه با انسداد راه‌های انحرافی باشد، یعنی تربیت عبادی صحیح باید با آموزش قضاوت اخلاقی، شناخت کم‌وکیف رسانه‌ها و اقتصاد اخلاقی همراه گردد تا جوانان در مقابل ولع‌ها و مخاطرات فرهنگی مقاوم شوند. حضرت زهرا با ارادهٔ معرفتی توانست جامعه کوچکی را در اطراف خود شکل دهد که مصون از مفاسد اخلاقی بود.

در نهایت، لازم است ابزارها و فضاهای تربیتی متناسب با نسل جدید گسترش یابد، تربیت متکی بر رویکرد سه‌وجهی معرفت، تربیت و عمل که حضرت زهرا ارائه می‌دهد، می‌تواند پایه برنامه‌های مدرسه‌ای، دانشگاهی و فراگیر اخلاقی شود تا نسل جوان هم‌زمان اهل معرفت، اهل عمل و اهل محبت الهی باشد.

تسنیم: حضرت زهرا(س) چه الگوی عملی از عدالت‌خواهی و کنشگری دینی ارائه می‌دهند که امروز قابل اجرا باشد؟

الگوی عدالت‌خواهی حضرت زهرا یک الگوی ترکیبی حقوقی، اخلاقی و عملی است. از منظر حقوقی، ایشان با استناد به سنت پدر و به‌کارگیری استدلال‌های قوی در دفاع از حقوق خود و جامعه، نشان دادند که عدالت‌خواهی مستلزم فهم دقیق حقوق و ارائهٔ براهین حقوقی است. بنابراین کنشگری امروز باید بر پایهٔ معرفت فقهی و حقوقی قوی باشد.

از منظر عملی، ایشان نشان دادند که مبارزه با فساد و نامشروع‌گرفتن اموال، صرفاً شعار نیست، بلکه مستلزم شفافیت در تعریف اموال، تعیین تکالیف قانونی و نظارت عمومی است. امروز نیز اجرای این الگو به معنای تدوین سازوکارهای شفاف مالی، نظارت مردمی و قضایی و آموزش اخلاقی مدیران است تا اموال عمومی از دایره استثمار خارج شود.

هم‌چنین عدالت‌خواهی زهرایی شامل مطالبه‌گری مؤدبانه، مستدل و پیگیر است، یعنی اقدام برای احقاق حق باید در چارچوب قانون، استدلال و اخلاق صورت گیرد، اما هم‌زمان باید جسارت لازم برای اعتراض در برابر بی‌عدالتی را نیز داشته باشد. این توازن میان مشی حقوقی و پافشاری اجتماعی برای امروز بسیار راهگشا است. در مجموع، کنشگری دینی حضرت زهرا الگویی است که فقه را به اخلاق وصل می‌کند، حقوق را به عمل گره می‌زند و از سویی عدالت را به‌عنوان معیار سنجش هر رفتار اجتماعی قرار می‌دهد، الگویی که با اصلاحات نهادی و آموزش عمومی می‌تواند امروز به‌صورت مؤثر پیاده شود.

تسنیم: جایگاه علم و معرفت در سیره حضرت زهرا(س) چیست و چه پیامی برای نظام آموزشی دارد؟

علم و معرفت در سیره حضرت زهرا جایگاه محوری دارد، ایشان نه تنها حامل معرفت دینی بودند، بلکه فهم عقلانی و استدلالی را در بیان مسائل حقوقی و اجتماعی به‌کار می‌بردند. در خطبه‌ها و مواجهات تاریخی، حضرت زهرا نشان داد که معرفت واقعی سه لایه دارد: گزاره‌های تاریخی (واقعیت‌ها)، گزاره‌های اعتباری (معانی و احکام وضعی) و گزاره‌های عقلی (حجت‌ها و استدلالات عقلی). این سه‌گانه می‌تواند مبنای یک نظام آموزشی متعادل قرار گیرد.

پیام عملی برای نظام آموزشی این است که نباید آموزش صرفاً معطوف به انتقال معلومات فنی باشد، بلکه باید تربیت معرفتی را هدف قرار دهد: تربیتی که هم تاریخ واقعیت‌ها را بیاموزد، هم معانی اعتباری دین و جامعه را توضیح دهد و هم مهارت استدلال عقلی را تقویت کند. این ترکیب، دانش‌آموز و دانشجو را به انسان متفکر مسئول تبدیل می‌کند.

یک پیام دیگر ضرورت پیوستگی میان آموزش و عمل است، یعنی علم باید به کار گرفته شود و نتیجه آن در رفتار فردی و اجتماعی ظهور یابد. اگر نظام آموزشی جزئی‌نگر و پراکنده بماند، خروجی‌ آن انسان‌هایی خواهد بود که اطلاعات دارند اما اهل عمل و پاسخگویی نیستند. سیره زهرا مسئولیت‌پذیری علمی را همزمان با عمل‌گرایی نشان می‌دهد.

بنابراین بازسازی نظام آموزشی بر پایه سه‌گانه معرفتی و تضمین پیوند علم با اخلاق و عمل، راهبردی است که از سیره حضرت زهرا اقتباس می‌شود و می‌تواند به تربیت نسلی کارآمد و عدالت‌محور در جامعهٔ امروز منجر شود.

تسنیم: مهم‌ترین مؤلفه‌های قابل اجرا برای سبک زندگی فاطمی در خانواده‌های امروز چیست؟

سبک زندگی فاطمی وقتی قابل اجراست که به مولفه‌های مشخص و عملی تبدیل شود. نخستین مؤلفه، آموزش معرفتی پایدار در خانواده است، یعنی خانواده‌ها باید محل انتقال معرفت دینی، اخلاقی و حقوقی باشند، نه صرفاً محل نیازهای مادی. دومین مؤلفه، مدیریت اقتصادی خانوادگی مبتنی بر شفافیت و عدالت است، زهرایی که مالک و مدبر املاک بود نشان می‌دهد مدیریت اموال خانواده باید بر اصل انصاف و تقسیم عادلانه استوار باشد.

سومین مؤلفه، تقسیم مسئولیت‌ها و استفاده از ابزارهای سازماندهی است، حضرت زهرا دارای مدیران و کارکنانی بودند که امور را اداره می‌کردند، امروز هم خانواده‌ها می‌توانند با توزیع نقش‌ها و برنامه‌ریزی، هم تولید فرهنگی و هم تولید اقتصادی داشته باشند. چهارمین مؤلفه، پرورش فرزندان با تأکید بر کنجکاوی معرفتی و اخلاق کار است، تربیت باید فرزند را کنشگر اجتماعی و اهل علم بار آورد. در عمل، اجرای این مولفه‌ها نیازمند اقدامات نهادی همچون آموزش والدین، بازنگری در کتاب‌های درسی، برنامه‌های ترویجی رسانه‌ای و الگوهای اجرایی در سطح محلات است تا سبک زندگی فاطمی از حالت شعار به رفتار روزمره تبدیل شود.

تسنیم: نسبت سکوت و اعتراض در سیره حضرت زهرا(س) چگونه است و چه زمانی ایشان اقدام اجتماعی می‌کردند؟

نسبت سکوت و اعتراض در سیره حضرت زهرا تابع تدبیر سیاسی و حکمرانی است. ایشان هیچ‌گاه سکوت را به‌معنای تسلیم نمی‌پذیرفتند، اما اعتراض ایشان همیشه خردمندانه، زمان‌سنج و در خدمت حفظ مصلحت عمومی بود. در مواردی که مدیریت امام علی (ع) اقتضا می‌کرد، حضرت زهرا همراه و مطیع تدبیر ایشان بودند و در مواقعی که حقوق مشروع مورد تعرض قرار گرفت، علناً و با استدلال اعتراض کردند ، مثالی برجسته، دفاع ایشان دربارهٔ فدک است.

پس می‌توان گفت سیرهٔ زهرایی توازن میان «حسن تدبیر در سیاست» و «پافشاری بر حق» را نشان می‌دهد: جاهایی که آشکار کردن اختلاف به مصالح بلندمدت جامعه آسیب می‌زند، سکوت معقول است و جاهایی که حق و عدالت زیر پا می‌رود، اعتراض مستدل و آشکار لازم و واجب است. این نسبت مبتنی بر فهم فقهی، سیاسی و نگاه حکمت‌محور است. برای کنشگری امروز، این به‌معنای توانمندسازی شهروندان و فعالان اجتماعی برای تشخیص زمان و شیوه اقدام است: آموزش فقهی سیاسی، آگاهی از مصالح عمومی و تسلط بر ابزارهای حقوقی و رسانه‌ای به افراد امکان می‌دهد تصمیم بگیرند که در چه مقطعی سکوت محافظه‌کارانه و در چه مقطعی اعتراض مستدل ضروری است.

تسنیم: چگونه می‌توان سیره حضرت زهرا(س) را از حالت روایی به یک نظام فکری و الگوی تمدنی برای امروز تبدیل کرد؟

تبدیل سیره زهرایی به یک نظام فکری و الگوی تمدنی نیازمند سه رکن است: معرفت‌سازی، تربیت‌سازی و عملکرد نهادی. نخست، باید پایگاه معرفتی قوی برای استخراج قواعد اعتباری، فقهی و اخلاقی از روایات فراهم آید، یعنی پژوهش‌های میان‌رشته‌ای که تاریخ، فقه، حقوق و علوم اجتماعی را درهم بیامیزند و گزاره‌های قابل اجرا تولید کنند.

دوم، تربیت‌سازی در سطوح مادر، مدرسه، دانشگاه و جامعه لازم است تا این آموزه‌ها به عادات و مهارت‌های اجتماعی تبدیل شوند. این امر مستلزم بازطراحی برنامه‌های درسی، آموزش معلمان و تولید محتوای رسانه‌ای مؤثر است که سیره فاطمی را به صورت عملی و کاربردی عرضه کند.

سوم، عملکرد نهادی و سیاست‌گذاری است، بدون سازوکارهای اجرایی و نهادی، هیچ الگوی فکری تبدیل به تمدن نخواهد شد. باید ساختارهای اقتصادی، حقوقی و اداری مورد بازنگری قرار گیرند تا شفافیت اموال، پاسخگویی مدیران و عدالت توزیعی عملاً برقرار شود، دقیقاً همان خواسته‌هایی که در خطبه‌ها و کنش‌های حضرت زهرا بازتاب دارد.

در عمل، ترکیب این سه رکن، یعنی تولید دانش کاربردی، تربیت پیوسته اجتماعی و نهادسازی عملی، می‌تواند سیره حضرت زهرا را از قالب نقل‌های تاریخی به یک نظام تمدنی تبدیل کند که هم در سطح خانواده و هم در سطح دولت کارآمد و قابل اجرا باشد.

گفت‌وگو: از احسان همتی 

انتهای پیام/