به گزارش خبرگزاری تسنیم از گرگان، روزی حدود 90 درصد خاویار جهان از ایران و دریای خزر تأمین می‌شد و استان‌های گلستان، گیلان و مازندران جزو برترین تولیدکنندگان خاویار در این کشور بودند. اما خیلی زودتر از آنچه تصور می‌شد، ورق برگشت؛ صیادان غیرمجاز و صیدهای بی‌رویه، ورود آلاینده‌های شهری و صنعتی، افزایش تردد کشتی‌ها برای تبادلات تجاری، تغییرات اقلیمی و از بین رفتن زایشگاه‌های طبیعی ماهیان خاویاری در کنار تهدیدات بیولوژیک و گونه‌های مهاجم در دریا سبب شد تا طلای سیاه خزر مانند نامش به روزگار سیاهی دچار شود.

دریای خزر میزبان 5 گونه اصلی از ماهیان خاویاری است که بومی این منطقه هستند. این گونه‌ها شامل فیل‌ماهی، اوزون‌برون،  تاس‌ماهی ایرانی، تاس‌ماهی روسی و شیپ هستند که تمام این گونه‌ها در وضعیت بحرانی قرار دارند و صید وحشی آن‌ها ممنوع است.

بررسی آمارهای موجود نشان می‌دهد صید خاویار از دریای خزر که در دهه 50 حدود 500 تن بود در دهه‌های 60 و 70 روندی نزولی را تجربه کرد. سرعت این کاهش به قدری شدید بود که در گلستان به عنوان یکی از قطب‌های اصلی خاویار در ایران که برای خود نام و جایگاهی در بازارهای جهانی دست و پا کرده بود، در همین سال‌ها از 300 تن خاویار به کمتر از یک تن رسید.

اتفاقی که زنگ خطر نابودی و انقراض ماهیان خاویاری در دریای خزر را به صدا درآورد تا جایی که کشورهای حاشیه خزر شامل ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان از سال 2011 صید ماهیان خاویاری خزر را ممنوع کردند چرا که ادامه این روند، سبب انقراض کامل این گونه ارزشمند می‌شد.

با توجه به اینکه هنوز خاویار ایران برندی نام آشنا در بازارهای جهانی است و به منظور حفظ این جایگاه، تولید پرورشی ماهیان خاویاری در کشور مورد توجه قرار گرفته است به نحوی که امروز 22 استان در حال تولید پرورشی گونه‌های مختلف ماهیان خاویاری هستند و بخش زیادی از تولیدات این استان‌ها به 38 کشور صادر می‌شود.

ایجاد مزارع منفرد و مجتمع‌های تولید ماهیان خاویاری رویکرد جدی شیلات است و با توجه به تأکید رهبر انقلاب بر اقتصاد دریاپایه توجه به این برند جهانی، یعنی خاویار ایران نیازمند اراده و همتی جدی‌تر است.

براساس برنامه هفتم توسعه در سال پایانی اجرای این برنامه تولید خاویار در کشور باید به 140 تن و تولید گوشت آن به 20 هزار تن افزایش پیدا کند که یک اتفاق مهم و در عین حال دستیابی به آن سخت خواهد بود.

فروش 1.2 میلیونی اوزون برون در بازار سیاه!

صید غیرمسئولانه و فعالیت صیادان غیرمجاز در آب‌های فیروزه‌ای خزر یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش شدید جمعیت ماهیان خاویاری بوده است. هرچند صید تجاری ماهیان خاویاری از دریا ممنوع شده است اما هنوز هم متأسفانه برخی صیادان غیرمجاز، ماهیان خاویاری که در تور آنها گرفتار شده‌اند را صید کرده و به فروش می‌رسانند.

حضوری کوتاه در بازار ماهی در شهرهای ساحلی استان گلستان کافیست تا این واقعیت تلخ در مقابل چشمان‌مان سلاخی شود. هرچند با توجه به محدودیت‌های صید و جریمه‌هایی که پیش بینی شده، خیلی این گونه ماهیان را در معرض دید قرار نمی‌دهند اما مشاهدات خبرنگار ما از بازار ماهی بندرترکمن نشان می‌دهد در گوشه و کنار مغازه‌ها و زیر انبوهی از ماهیان دیگر، می‌توان اوزون‌برون‌هایی را دید که صیدشان ممنوع است.

در حال تصویربرداری بودیم که این مسئله توجه‌مان را جلب کرد هرچند فردی که مسئول قطعه قطعه کردن ماهی بود اجازه نداد که بتوانیم این صحنه‌ها را ضبط کنیم ولی پاسخ سوال ما را داد و گفت ماهی اوزون برون را کیلویی یک میلیون و 200 هزار تومان می‌فروشد! او مدعی بود که فیلم گرفتن ما از ماهی اوزون برونی که زیر ساطورش تکه تکه می‌شد، برایش داستان درست خواهد کرد!

بازسازی ذخایر ژنتیکی دریای خزر

اکوسیستم‌های آبی منحصر به فرد استان گلستان، شامل دریای خزر، خلیج گرگان و تالاب‌های بین‌المللی آن، به همراه شیب مناسب سواحل جنوب شرقی دریای خزر، اهمیت فوق‌العاده‌ای برای فعالیت‌های شیلاتی ایجاد کرده‌اند. به همین دلیل شیلات استان گلستان فعالیت خود را بر دو بخش دریا و آبزی‌پروری در آب‌های داخلی متمرکز کرده است.

در بخش دریا، صید مسئولانه ماهیان استخوانی مانند کپور، کُلمه و ماهی سفید از طریق 21 تعاونی صیادی انجام می‌شود که هر سال از نیمه دوم مهرماه آغاز و تا نیمه اول فروردین ادامه دارد. در کنار صید، یکی از وظایف حیاتی شیلات استان، حفظ و بازسازی ذخایر ژنتیکی دریای خزر است. این کار با صید ماهیان مولد خاویاری و استخوانی، سپس مولدسازی، تولید و تکثیر بچه ماهی و در نهایت رهاسازی آن‌ها در دریا انجام می‌شود.

سالانه حدود 90 میلیون قطعه بچه ماهی از گونه‌های ارزشمند خاویاری و استخوانی در سه مرکز اصلی حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان استان (شهید مرجانی، گلستان و سد وشمگیر) تکثیر می‌شوند. پس از پرورش و رسیدن به وزن مناسب، این بچه ماهی‌ها با تانکر به رودخانه‌های منتهی به دریا منتقل و رها می‌شوند تا نقش مهمی در جلوگیری از انقراض نسل ماهیان باارزش دریای خزر ایفا کنند.

مرکز بازسازی ذخایر ژنتیکی شهید مرجانی استان گلستان مسئولیت تأمین بچه ماهی مورد نیاز برای پرورش ماهیان خاویاری در آب‌های داخلی را نیز بر عهده دارد. شیلات گلستان بر این فرآیندها نظارت و کنترل دارد تا تداوم صید گونه‌های آبزی تضمین شود. با توجه به محدودیت منابع دریایی، شیلات در کنار صید مسئولانه، توسعه آبزی‌پروری و استفاده بهینه از آب‌های داخلی، آب دریا و حتی آب‌های نامتعارف را در اولویت کار خود قرار داده است.

تغییر راهبرد و توسعه آبزی‌پروری خرد

با توجه به تنوع زیست‌آب‌ها و وجود آب‌های شور غیرقابل شرب و کشاورزی، استان مسیر جدیدی را در پیش گرفته است: توسعه پرورش ماهی در خانه‌های مردم. در حال حاضر مواردی از پرورش ماهی خاویاری در منزل هم در استان انجام می‌شود. این اقدام با اهداف اشتغال‌زایی به‌ویژه در مناطق محروم و استفاده بهینه از منابع آبی موجود انجام می‌شود.

گونه‌های مقاوم مانند کپور، میگو و ماهیان خاویاری که با شرایط دریای خزر سازگارند، برای این منظور انتخاب شده‌اند. در همین راستا و با استفاده از چاه‌های مجاز (از میان 18000 حلقه چاه استان، حدود 400 حلقه تاکنون برای پرورش آبزیان مورد استفاده قرار گرفته)، طرح‌هایی در ترکمن‌صحرا و روستاها اجرا شده است.

در این سیستم، آب خروجی از چاه‌ها به جای ورود مستقیم به مزرعه، ابتدا به استخرهای پرورش ماهی هدایت می‌شود. پس از استفاده در آبزی‌پروری، این آب که اکنون غنی‌تر شده است، برای آبیاری مزارع مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش چندین مزیت دارد: تولید پروتئین باارزش در روستا، بهبود کیفیت آب برای کشاورزی و ترویج مصرف آبزیان.

وضعیت بحرانی ماهیان خاویاری در دریای خزر

اسماعیل جباری، مدیرکل شیلات گلستان با اشاره به وجود 110 کیلومتر نوار ساحلی، گفته که آب‌های این استان میزبان گونه‌های متنوع و باارزش ماهیان خاویاری است. از سال 2011 صید تجاری تمام ماهیان خاویاری در دریای خزر توسط پنج کشور حاشیه آن کاملاً ممنوع اعلام شد. دلیل این امر، کاهش شدید و آسیب ذخایر بود.

او تأکید دارد که امروزه صید فقط با یک هدف مجاز است آنهم بازسازی ذخایر از طریق تکثیر مصنوعی و اعتقاد دارد صید غیرمجاز و بی‌رویه، نابودی زایشگاه‌های طبیعی ( ماهیان خاویاری برای تخم‌ریزی به رودخانه‌ها مهاجرت می‌کنند. متأسفانه به دلیل خشکسالی، کم‌آبی و احداث سدها، بسیاری از رودخانه‌ها خشک شده یا آب کافی برای رسیدن به دریا ندارند. این امر چرخه طبیعی تولیدمثل را قطع کرده است) و کاهش سطح آب دریای خزر (پدیده پسروی آب دریا  یک تهدید جدی است، به‌گونه‌ای که در سال گذشته تأمین آب سایت‌های ساحلی با مشکل مواجه شد) از مهمترین عوامل این اتفاق تلخ است.

جباری با اشاره به برنامه فشرده بازسازی ذخایر دریای خزر گفته که ایران به‌ویژه استان‌های شمالی (گیلان، مازندران، گلستان) نقش پررنگی در این زمینه ایفا می‌کنند. به همین منظور تنها ماهیان مولد بالغ از دریا صید می‌شوند و تکثیر مصنوعی در مراکز ویژه این کار در سه مرکز اصلی در استان گلستان انجام می‌پذیرد. فرآیند به این صورت است که کارشناسان با تزریق هورمون، شرایط رودخانه را برای ماهی شبیه‌سازی می‌کنند. 

او با اشاره به برنامه تکثیر و رهاسازی بچه ماهیان خاویاری و استخوانی در دریای خزر هم گفته است برنامه امسال رهاسازی 50 میلیون قطعه بچه ماهی بود، اما افزون بر 90 میلیون قطعه بچه‌ماهی خاویاری و استخوانی در این مراکز تولید و در دریای خزر رهاسازی شد. پس از رهاسازی موضوع حفاظت مسئله مهمی است که یگان حفاظت شیلات به‌طور شبانه‌روزی و با عملیات‌های متعدد، از بچه‌ماهی‌های رهاسازی شده در برابر صید غیرمجاز محافظت می‌کند. امسال 40 مولد خاویاری از دریا صید شده که نتیجه سیاست تولید، تکثیر و رهاسازی این بچه ماهی‌ها به دریاست.

مدیرکل شیلات گلستان گفته برای جبران کاهش ذخایر طبیعی و تأمین نیاز بازار، استان به سمت پرورش مصنوعی رفته است. در حال حاضر 12 مزرعه فعال در استان (مانند کردکوی، علی‌آباد، آق‌قلا) مشغول به فعالیت هستند. نکته مهم این است که پرورش ماهی خاویاری زمان‌بر است و 7 تا 8 سال طول می‌کشد تا ماهی به مرحله تولید خاویار برسد برای همین سرمایه گذاران این بخش در دریافت تسهیلات از بانک‌ها با چالش‌هایی هم مواجه هستند چراکه بانک ترجیح می‌دهد تسهیلات را به طرح‌هایی مانند پرورش میگو با حدود 100 روز و پرورش قزل آلا که تا 3، 4 ماه به نتیجه می‌رسند، اختصاص دهند.

او گفته با وجود کاهش شدید در تولید خاویار اما هنوز هم  خاویار پرورشی استان با برندی معتبر به کشورهای اروپایی صادر می‌شود. قیمت داخلی هر یک کیلو خاویار حدود 60 تا 70 میلیون تومان است، برای همین از آن به عنوان کالایی لوکس نام برده می‌شود که مشتریان خود را در سراسر دنیا دارد.

چالش‌ها و موانع توسعه

جباری بار دیگر به مشکلات اعتباری و بانکی تولیدکنندگان اشاره کرد و گفت: وام‌های بانکی (5 یا 10 ساله) با دوره بازگشت سرمایه طولانی پرورش ماهیان خاویاری همخوانی ندارد و به سرمایه‌گذار تنفس مالی نمی‌دهد. دست کم به 3 تا 5 سال زمان تنفس برای سرمایه گذاری در بخش تولید ماهیان خاویاری نیاز است.

او  مشکل واگذاری اراضی ساحلی را یکی دیگر از این مشکلات دانسته و افزود: بروکراسی پیچیده و ملاحظات محیط‌زیستی، واگذاری زمین در حریم دریا (مثلاً در منطقه خواجه‌نفس) را با مشکل مواجه کرده است و همچنین تداوم صید غیرمجاز در دریا نیز همچنان جزو عوامل محدود کننده هستند.

مدیرکل شیلات استان با اشاره به اجرای پروژه‌های پیشران در این بخش گفته یک پروژه با هدف تولید 1500 تن گوشت و 150 تن خاویار در سال در سواحل استان در حال اجراست که 40 درصد پیشرفت فیزیکی داشته و پیش‌بینی می‌شود طی دو سال آینده به بهره‌برداری برسد.

استان گلستان با درکی عمیق از چالش‌ها و با به‌کارگیری یک استراتژی ترکیبی (بازسازی ذخایر طبیعی، توسعه پرورش صنعتی، رفع موانع سرمایه‌گذاری و بهره‌گیری از فناوری) در حال احیای جایگاه ایران به عنوان یک قدرت اصلی در عرصه ماهیان خاویاری و تأمین منافع نسل‌های آینده است.

انتهای پیام/