به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم ، استرس فشارهایی است که افراد در زندگی به دلیل واکنش خود به وضعیت، احساس می‌کنند. "هانزسلی" استرس را پاسخ انطباقی به وضعیت خارجی که در انحراف فیزیکی، روانی و یا رفتاری برای شرکای سازمانی به وجود می‌آید تعریف می‌کند. اما تفاوت‌های فردی برای دامنه‌ی وسیعی از واکنش‌های نسبت به موقعیت‌ها و سرانجام استرس تأثیرگذار هستند. برای مثال وظیفه‌ای که توسط یک فرد، چالشی در نظر گرفته شده است ممکن است در دیگری سطح بالایی از تشویش یا به عبارتی استرس ایجاد نماید. 

طبق نظر "بیهر و نیومان"، استرس وضعیتی است که از تعامل افراد در مشاغل¬شان برخاسته و ویژگی اصلی آن تغییری درون افراد است که آن‌ها را به انحراف از کارکرد طبیعی خودشان سوق می‌دهد. این جنبه استرس پریشانی یا اندوه نامیده می‌شود. جنبه مثبت دیگری نیز وجود دارد درصورتی‌که استرس، استرس مثبت نامیده شود. استرس مثبت به بازده مثبت، بهداشتی و سازنده وقایع استرس‌زا و پاسخ استرس اشاره می‌کند. 

استرس مثبت تجربه استرسی است که افراد را به تحقق اهداف‌شان و کامیابی در چالش‌های زندگی‌شان فعال می‌کند و برمی‌انگیزد. این بدین معناست که افراد برای حیات، نیازی به استرس دارند. به همین خاطر است که "هانزسلی" استرس را چاشنی زندگی و فقدان آن را مرگ می‌داند اما جنبه‌ منفی استرس یعنی پریشانی توجه و نگرانی زیادی به خود معطوف داشته است. به این خاطر که بهداشت روانی و فیزیکی کارکنان و نهایتاً عملکرد آن‌ها را به ‌طور معکوس تحت تأثیر قرار می‌دهد.

چک‌لیست مدیریت استرس

با توجه به مطالب زیر نشانه‌ها و ریشه‌های استرس را پیدا کنید:

مرحله‌ی اول: نشانه‌های استرس را شناسایی کنید آیا به موارد زیر دچار می‌شوید؟

1- علایم فیزیولوژیکی: سردرد، افزایش فشارخون، افزایش ضربان قلب، بی‌خوابی یا کم‌خوابی، خواب پریشان، خستگی دایمی، سیگار کشیدن مفرط یا افزایش مصرف سیگار، پرخوری یا بی‌اشتهایی، سردی و ناتوانی جنسی، اعتیاد به قرص خواب‌آور، اعتیاد به دارو، زود خشمی، تهوع و بیزاری، غش، جویدن ناخن، تیک‌های عصبی، گریه‌ی دایمی یا تمایل به گریه، سوءهاضمه و دل‌درد دایمی، دندان‌کروچه، ریزش عرق و شوک.

2- علایم روانی: اضطراب، نگرانی، خستگی دایمی، کاهش رضایت شغلی، ناتوانی در تمرکز و گیجی، احساس حقارت و ضعف.

3- علایم رفتاری: بهره‌وری پایین، غیبت، جا به جایی.

مرحله‌ دوم: ریشه‌های استرس را کشف نمایید. کدام یک از عوامل زیر موجب استرس است؟

1- مشکلات مالی و اقتصادی

2- کار سنگین

3- رشد ناکافی زیردستان

4- ساعت کار طولانی و کمبود وقت

5- حضور در جلسات

6- تطابق با تکنولوژی جدید

7- انجام کار در خانه

8- فقدان قدرت تأثیرگذاری در دیگران

9- انجام کارهایی پایین‌تر از لیاقت و شایستگی

10- داشتن شغل پر سفر و پرخطر

11- داشتن عقایدی متضاد با سازمان، خانواده و جامعه

12- دخالت کار در زندگی خصوصی و اجتماعی

استرس

فشار روانی یا استرس، نقطه مقابل بهداشت روانی است که برای آن تعریف‌های متعددی بیان‌شده:

ا- "براون و کمپ بل" (1994 م): فشار روانی چیزی است که از خارج بر فرد تحمیل می‌شود و ناراحتی‌های جسمانی و روانی در پی دارد.

2- اضطراب یک حالت احساسی – هیجانی است که از ویژگی‌های برجسته¬ی آن ایجاد حالت بی‌قراری و دلواپسی است که با اتّفاقات زمان و شرایط مکانی تناسب ندارد.

نشانه‌های فشار روانی

بخشی از آشکارترین بازتاب‌های فشار روانی در رفتار و احساسات از این قرار است:

1- ایجاد اختلال در اندیشیدن درست و خردمندانه

2- خستگی و عدم انعطاف در نگرش و بینش؛

3- پرخاشگری نا به جا و تحریک‌پذیری؛

4- انزوا و ترک وابستگان

5- افراط در خوردن، کشیدن سیگار و نوشیدن مشروب؛

6- گرایش به سرعت در حرکت، سخن و حتی تنفس؛

7- ناتوانی در حفظ آرامش خود؛

8- بی‌نظمی در رفتار؛

9- گیج شدن و چند بار فکر کردن درباره‌ی عقاید خاص؛

10- حالت تأثیر عاطفی مانند خشم یا نشاط ناگهانی، افسردگی یا فعالیت بیش از حد.

عوامل فشار روانی و راهکارهای قرآن برای تأمین بهداشت روانی

شناخت همه‌ عوامل مؤثر در فشارهای روحی و راهکارهای تأمین بهداشت روانی، از حوصله‌ این بحث بیرون است، از این ‌رو تنها به برخی از مهم‌ترین می‌پردازیم.

عوامل فشار روانی

1- برهم خوردن تعادل حیاتی بدن که این عوامل باعث آن می‌شود: خستگی، ناخوشی، استرس‌زایمان و بیماری مزمن؛

2-نقش سازمانی (موقعیّت شغلی، منزلت اجتماعی و پیش رفت حرفه‌ای)؛

3-بحران‌های خانوادگی (طلاق، سوگ همسر، سوگ فرزند و مسایل اقتصادی خانواده)؛

4-محیط (آلودگی صوتی، آلودگی هوا، قوانین و مقررات انعطاف‌ناپذیر، مهاجرت)؛

5-سیاست، شامل فشارهای روانی سیاست‌مداران (عطش قدرت، فشار کاری و ...)، رابطه‌ سلطه‌گر و سلطه‌پذیر (احساس نابرابری)، جنگ روانی (شایعه‌پراکنی و ...) و بحران‌های سیاسی و اقتصادی؛

6-دودلی و تردید

7- احساس خلأ اخلاقی که ناشی از این عوامل است: یادآوری خاطرات تلخ (حافظه‌ عاطفی و نفس لوامه)، احساس گناه، حسادت و تهمت‌های ناروا؛

8- احساس خلأ معنوی که عواملی چند باعث آن است: خلأ وجودی، احساس تنهایی و طردشدگی، نداشتن پشتیبان و تکیه‌گاه و هم‌چنین خرافات و پندارهای باطل؛

9- باورهای اعتقادی و دینی (فشار مسؤولیت و تکلیف و نیز ترس از مرگ).

راه‌کارهای تأمین بهداشت روانی

قرآن به دو طریق جان‌های آدمیان را شافی است:

اول این‌که گاه قرآن کریم از بیماری‌های روحی، اخلاقی و اجتماعی جلوگیری کرده، بدین طریق بهداشت روانی انسان را تأمین می‌کند مثلاً برای سالم‌سازی محیط به امر به معروف سفارش می‌کند و یا با سفارش به توکل و ذکر مانع از احساس تنهایی می‌شود این پیش‌گیری اولیه، از بروز فشارهای روانی جلوگیری می‌کند.

دوم آن‌که گاهی قرآن کریم به درمان بیماری‌ها می‌پردازد که این خود پیش‌گیری ثانویه است؛ یعنی هنگامی‌که جامعه‌ای گرفتار فساد و گناه شد، نهی از منکر را پیش نهاد و یا توبه را برای پاک‌سازی روح توصیه می‌کند. 

قرآن کریم در پیش‌گیری درجه سوم، از عوارض زودرس و یا دیررس بیماری می‌کاهد؛ بدین بیان که شخص گناهکار پس از توبه، به دامن اجتماع بازمی‌گردد.

راهکارهای تأمین بهداشت روانی در قرآن کریم بسیار آمده که ما به مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم:

1. راهکارهای معرفتی برای تأمین بهداشت روانی

مقصود از این راهکارها، روش‌های شناختی برای مقابله با فشار روانی است که به دیدگاه و اعتقاد فرد نسبت به هستی، آغاز و فرجام جهان و زندگی و معنای آن می‌پردازد و از سویی تأثیر آن را در افزایش یا کاهش فشارهای روانی و تأمین بهداشت روانی او مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

1.1.وحدت شخصیت انسان و رابطه‌ی آن با توحید قرآنی

قرآن کریم انسان را به توحید و وحدت معبود فراخوانده از این سو او را از دوگانگی در شخصیت و دو چهرگی (نفاق) باز می‌دارد تا وحدت روان و بهداشت روانی انسان تأمین گردد.

برخی صاحب‌نظران در این باره می‌گویند: پژوهش‌ها در منابع و مجموعه آثار در سلامت روان نشان می‌دهد که اساسی‌ترین و مهم‌ترین مسأله در شخصیت سالم، وحدت روان و تعهد مذهبی است وحدت روان، با سیستم ارزشی که بتواند به حیات معنا و هدف بدهد مرتبط است در بین سیستم های ارزشی، مذهب بالاترین قابلیت برای ایجاد وحدت شخصیت را داراست. اساس و مبنای مذهب اسلام بر وحدت و توحید می‌باشد. وحدت شخصیت و یگانگی روان انسان، مظهر و نماینده بارز توحید ذات مقدس خالق است.

1.2.نقش ایمان در بهداشت روانی

«الَّذینَ آمَنوا وَ لَمْ یَلْبِسوا إیمانَهمْ بِظلْمٍ أولئِکَ لَهم الْأَمْن وَ همْ مهْتَدونَ»: کسانی که ایمان آورده و ایمان خود را به شرک نیالوده‌اند، آنان راست ایمنی و ایشان راه یافتگان‌اند. این آیه را از شاخص‌ترین آیات مربوط به آرامش روانی دانسته‌اند که در آن امنیت، آرامش بهداشت روانی و هدایت را از آثار ایمان بر می‌شمارد آری، هنگامی‌که ترس شدید برجان انسان پنجه می‌افکند و او خود را تنها احساس می‌کند تنها عاملی که می‌تواند با این احساس مقابله کند، ایمان به خداست.

1.3.ممنوعیت یأس و نا امیدی در قرآن و تأثیر امید در کاهش افسردگی

از رحمت خدا نومید مباشید، زیرا جز گروه کافران کسی از رحمت خدا نومید نمی‌شود.

در این آیه نا امیدی، کاری کفرآمیز تلقی شده است، ازاین‌رو یأس از رحمت الاهی از گناهان کبیره به شمار می‌آید درواقع قرآن می‌خواهد که مسلمانان به رحمت الاهی امیدوار باشد و به دام افسردگی و یأس درنیافتند.

آری، مسلمانان جهان را بن‌بست مشکلات نمی‌بیند و در سخت‌ترین حالات بر خدا تکیه می‌کنند و به رحمت او امیدوارند، از این‌ رو با آرامش زندگی می‌کنند و مشکلات را بهتر بر می‌تابند.

نتایج یک آزمون نشان داد بیمارانی که باورهای مذهبی قوی‌تر داشتند و اعمال مذهبی را انجام می‌دادند، نسبت به گروه دیگر کم‌تر افسردگی داشتند هم چنین دانستن خداوند به‌عنوان منشأ قدرت و آرامش و انجام فرایض دینی، به‌صورت معناداری با درجه‌ پایین افسردگی در هنگام ترخیص از بیمارستان ارتباط داشته است. 

1.4.تأثیر هدف‌مندی و معناداری زندگی در بهداشت روانی

انسان در زندگی نیازمند هدف و معناست. انسان بی‌هدف که زندگی را بی‌معنا می‌داند، مشکلات روحی و جسمی را بر نمی‌تابد، ازاین‌رو، خیلی زود از پای در می‌آید و گاه به بن‌بست می‌رسد و به خودکشی اقدام می‌کند، اما انسانی که در پرتو آموزه‌های و حیاتی پرورش‌یافته، جهان آفرینش را عبث و بی‌هوده و بی‌هدف نمی‌داند: ما آسمان‌ها و زمین و آن‌چه را که میان آن دو است جز به حق نیافریدیم. 

از آن‌جا که زندگی انسان بی‌هدف و بی‌معنا نیست و از سویی جهان مبدأ و منتهی و هدفی دارد و آن خداوند بزرگ است، در راه او باید کوشید تا به دیدارش رسید، اگرچه در این راه رنج‌های بسیاری باشد.

گاه از معناجویی و معناداری زندگی انسان و هدف‌مندی آن با عنوان حس انسجام یاد می‌شود حس انسجام، نظریه‌ای وجودی است که "آنتونوفسکی" آن را در سال 1987 مطرح کرد نظریه‌ او برخاسته از پژوهش‌های مربوط به بازماندگان اردوگاه‌های کار اجباری بود. این افراد با وجود تجارب وحشتناک فشارزا توانستند از نظر جسمی و روانی سالم بمانند.

"ویکتور فرانکل" نیز بررسی‌هایی در مورد اردوگاه‌های کار اجباری انجام داده و یافته‌های خود را بر اساس نقل قولی از فیلسوف آلمانی،"نیچه" (1844-1900 م) چنین خلاصه کرده است: آن‌که چرایی دارد می‌تواند هر چه گونه‌ای را تحمل کند.

"فرانکل" دریافت کسانی که توانستند از آن اردوگاه‌ها نجات یابند، در یک هدف عمومی با هم سهیم بودند که به خاطر آن زندگی می‌کردند. آری، جهان‌بینی الاهی چنین هدف و معنایی را برای پیروانش به ارمغان می‌آورد. انسان مؤمن که به خدا و تدبیر جهان ایمان دارد، حوادث را هدفمند و توجیه‌پذیر می‌یابد و بر خدا تکیه کرده، در برابر مشکلات مقاومت می‌کند، از همین رو کم‌تر به فشار روانی و یاس دچار می‌آید. در واقع بدین روست که بهداشت روانی او تأمین می‌شود.

1.5. اصل قضا و قدر و تصادفی نبودن روی‌دادها (توحید افعالی)

از منظر قرآن کریم، امور جهان تصادفی نیست، بلکه تحت نظارت خدا انجام می‌پذیرد. فرد مسلمان با این‌که خود را مجبور و غیر مسئول نمی‌داند، توحید افعالی را می‌پذیرد؛ بدین معنا خدا را سرچشمه‌ هر حرکت و تأثیر و پرورش‌دهنده همه‌ موجودات می‌داند. بر اساس این بینش، همه‌ نیکی‌ها و مصیبت‌ها بر پایه‌ تقدیر الاهی است و خداوند بر اساس حکمت و مصلحت کارها را سامان داده و خیر و خوبی انسان‌ها را می‌خواهد و مشکلات نیز برای امتحان و رشد آن‌هاست: آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند؟ و به یقین، کسانی را که پیش ‌از اینان بودند آزمودیم تا خدا آنان را که راست گفته‌اند معلوم دارد و دروغ‌گویان را نیز معلوم دارد.

نویسنده: احمدعلی افتخاری، استاد دانشگاه 

انتهای پیام/