به گزارش خبرگزاری تسنیم از کرمانشاه، وقتی از «مازوت‌سوزی» صحبت می‌شود، اغلب تصویری از آسمان خاکستری و بوی تند گوگرد در ذهن تداعی می‌شود. اما مازوت (نفت کوره سنگین) صرفاً یک سوخت آلاینده نیست؛ از منظر سم‌شناسی، مازوت یک کوکتل شیمیایی پیچیده و بسیار خطرناک است.
برخلاف گاز طبیعی که احتراقی نسبتاً پاک دارد، مازوت سرشار از زنجیره‌های سنگین هیدروکربنی، فلزات سمی و مقادیر بالای گوگرد است.

با سوزانده‌شدن مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع، بدن انسان با یک تهاجم چندلایه مواجه می‌شود؛ تهاجمی که از سطح پوست و راه‌های تنفسی آغاز شده و در نهایت می‌تواند تا عمق DNA سلول‌ها پیش برود. در این یادداشت، سازوکار دقیق این آسیب‌ها بررسی می‌شود.

آناتومی دود مازوت؛ چه موادی وارد هوا می‌شود؟

خروجی دودکش‌های مازوت‌سوز مجموعه‌ای از آلاینده‌های خطرناک را در خود دارد، از جمله:

اکسیدهای گوگرد(SOₓ): به‌ویژه دی‌اکسید گوگرد (SO₂) که عامل اصلی بوی تند، سوزش چشم و تحریک شدید ریه‌هاست.

اکسیدهای نیتروژن(NOₓ): پیش‌سازهای اصلی تشکیل ازون سطح زمین و باران‌های اسیدی.

ذرات معلق( (PM₁₀ وPM₂․₅)): ذراتی بسیار ریز که به‌راحتی از سدهای دفاعی بدن عبور می‌کنند.

فلزات سنگین از جمله وانادیوم، نیکل، جیوه و سرب.

هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ایPAHs)): ترکیباتی با پتانسیل بالای سرطان‌زایی.

مکانیزم اثر مازوت بر بدن انسان

آسیب ناشی از مازوت از لحظه تنفس آغاز می‌شود، اما به ریه‌ها محدود نمی‌ماند. این آسیب‌ها را می‌توان در سه جبهه اصلی بررسی کرد:

سیستم تنفسی؛ خط مقدم نبرد

اولین پاسخ بدن به هوای آلوده به مازوت، التهاب است.

تبدیل شیمیایی در ریه: گاز SO₂ پس از ورود به مجاری تنفسی و تماس با رطوبت آلوئول‌ها، با آب واکنش داده و به اسید سولفوریک (H₂SO₄) ضعیف تبدیل می‌شود. این اسید به بافت ریه آسیب می‌زند، مژک‌های تنفسی را فلج می‌کند و باعث سرفه‌های شدید، خس‌خس سینه و تنگی نفس می‌شود.

. انسداد کیسه‌های هوایی: ذرات معلق روی سطح آلوئول‌ها می‌نشینند و تبادل اکسیژن را مختل می‌کنند. این وضعیت برای بیماران مبتلا به آسم یا COPD می‌تواند معادل یک حمله تنفسی شدید باشد.

سیستم قلبی ـ عروقی؛ نفوذ به جریان خون

خطرناک‌ترین مؤلفه دود مازوت، ذرات معلق زیر 2٫5 میکرون (PM₂․₅) است.

عبور از ریه به خون: این ذرات آن‌قدر کوچک‌اند که از دیواره ریه عبور کرده و مستقیماً وارد جریان خون می‌شوند.

التهاب سیستمیک: ورود PM₂․₅ سیستم ایمنی را فعال می‌کند و سطح فاکتورهای التهابی مانند CRP افزایش می‌یابد. پیامدهای این فرآیند افزایش غلظت خون و بالا رفتن احتمال لخته‌شدن است.

تسریع تصلب شرایین: فلزات سنگین و ذرات معلق با رسوب در دیواره رگ‌ها، روند گرفتگی عروق را سرعت می‌بخشند. نتیجه این وضعیت افزایش ناگهانی خطر سکته قلبی و افزایش ریسک سکته مغزی، حتی در افراد بدون سابقه بیماری است.

سیستم عصبی و مغز؛ عبور از سدهای دفاعی

از نگران‌کننده‌ترین جنبه‌های مازوت، وجود فلزات سنگینی مانند وانادیوم و نیکل است؛ عناصری که شاخص سوخت‌های فسیلی سنگین‌اند.

اختلال شناختی: تحقیقات نشان داده که نانوذرات حاصل از احتراق می‌توانند از طریق عصب بویایی (در بینی) مستقیماً وارد مغز شوند و حتی از «سد خونی-مغزی» عبور کنند. تجمع این فلزات در بافت مغز با بیماری‌های تحلیل‌برنده عصبی مانند آلزایمر و پارکینسون و کاهش ضریب هوشی در کودکان ارتباط دارد.

سوزاندن ناقص مازوت باعث آزادسازی ترکیباتی به نام هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای (PAHs) می‌شود. این ترکیبات چربی‌دوست هستند، یعنی به راحتی در بافت‌های چربی بدن ذخیره می‌شوند.

این مواد می‌توانند ساختار DNA سلول‌ها را تغییر دهند (جهش ژنتیکی). تکرار این آسیب‌ها در طول زمان، سیستم ترمیم DNA را از کار انداخته و منجر به تکثیر سلول‌های سرطانی می‌شود. سرطان ریه و سرطان مثانه شایع‌ترین انواع سرطان مرتبط با این آلاینده‌ها هستند.

گروه‌های در معرض خطر بالا

کودکان: به دلیل اینکه تعداد تنفس آنها در دقیقه بیشتر از بزرگسالان است و قد کوتاه‌تری دارند (غلظت آلاینده‌ها در نزدیکی سطح زمین بیشتر است)، حجم بیشتری از آلودگی را نسبت به وزن بدنشان دریافت می‌کنند. همچنین ریه‌های آنها هنوز در حال رشد است.

زنان باردار: آلاینده‌ها می‌توانند از جفت عبور کنند. مطالعات نشان داده است که تماس با PM_{2.5} می‌تواند منجر به تولد نوزاد با وزن کم، زایمان زودرس و اختلال در رشد مغزی جنین شود.

 سالمندان و بیماران قلبی/تنفسی: برای کسی که ظرفیت قلبی یا ریوی محدودی دارد، استنشاق هوای آلوده به مازوت می‌تواند حکم تیر خلاص را داشته باشد.

سوزاندن مازوت تنها یک مشکل زیست‌محیطی نیست؛ بلکه یک بحران بهداشت عمومی است. هزینه‌ای که مازوت‌سوزی با افزایش سکته‌ها، سرطان‌ها و بیماری‌های مزمن به سیستم سلامت و اقتصاد خانواده‌ها تحمیل می‌کند، بسیار فراتر از سود حاصل از تولید انرژی ارزان‌قیمت است.

این ذرات سمی با وزش باد جابجا می‌شوند و هیچ ماسک معمولی (به جز ماسک‌های فیلتردار تخصصی مانند N95) توان مقابله کامل با آن‌ها را ندارد.

یادداشت از پروفسور سیاوش وزیری، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی استان کرمانشاه

انتهای پیام/