به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم آمارهای رسمی حاکی از آن است که نرخ باسوادی در کشور به شکل قابل توجهی رو به افزایش است، اما همچنان خلأهای جدی در ثبت، تجمیع و گزارش داده‌ها وجود دارد.

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، نرخ باسوادی جمعیت بالای 6 سال کشور از 87 درصد در سال 1396 به 90 درصد در سال 1402 رسیده است. طبق این آمار، هم‌اکنون نرخ باسوادی مردان 93 درصد و نرخ باسوادی زنان 87 درصد است.

بیشترین نرخ بی‌سوادی در کدام استانهاست؟

از سوی دیگر، مناطق شهری با نرخ باسوادی 92 درصد، وضعیت بهتری نسبت به مناطق روستایی دارند؛ مناطقی که نرخ باسوادی در آن‌ها حدود 83.5 درصد برآورد شده است.
در گروه هدف نهضت سوادآموزی (10 تا 49 سال)، حدود 96 تا 97 درصد افراد باسواد هستند و تنها 3 تا 4 درصد از این جمعیت بی‌سواد باقی مانده‌اند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین نرخ بی‌سوادی در استان‌های سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، کردستان و لرستان ثبت شده است.

اگرچه طی 45 سال گذشته بیش از 11 میلیون نفر تحت پوشش آموزش‌های نهضت سوادآموزی قرار گرفته و برای آنان مدرک صادر شده، اما همچنان حدود یک میلیون و 700 تا یک میلیون و 800 هزار نفر، معادل حدود 2 درصد جمعیت 10 تا 49 سال کشور، بی‌سواد هستند.

افزون بر این، در سرشماری سال 1395 حدود 2 میلیون و 300 هزار نفر ایرانی و حدود 400 هزار نفر از اتباع خارجی در گروه سنی 10 تا 49 سال به‌عنوان افراد بی‌سواد شناسایی شدند؛ آماری که در مجموع به حدود 2.7 میلیون نفر می‌رسد. با وجود رشد شاخص‌های باسوادی، فقدان داده‌های تفکیکی دقیق، به‌ویژه با تفکیک جنسیت و گروه‌های سنی، همچنان یکی از چالش‌های جدی این حوزه به شمار می‌رود.

خوداظهاری؛ منشأ ابهام در آمار بی‌سوادی

آمارهای مربوط به افراد باسواد و بی‌سواد در کشور عمدتاً مبتنی بر خوداظهاری است. مسئولان سازمان نهضت سوادآموزی تأکید می‌کنند که پس از سرشماری سال 1395، داده یکپارچه و به‌روز شده‌ای درباره وضعیت بی‌سوادی در کشور تولید نشده و آمارهای پراکنده موجود، قابلیت اتکای بالایی ندارند.

معاون امور آموزش سازمان نهضت سوادآموزی در این زمینه اعلام کرده است که آمار سرشماری سال 1395 به‌صورت خوداظهاری تهیه شده و افراد، وضعیت باسوادی یا بی‌سوادی خود را شخصاً اعلام کرده‌اند. از همین رو، امکان تشکیک در این آمار وجود دارد؛ چرا که تعریف «باسواد» و «بی‌سواد» در میان مردم یکسان نیست و برخی افراد، سواد را صرفاً معادل داشتن مدرک دانشگاهی می‌دانند.

از سوی دیگر، نظام ثبت رسمی اطلاعات سوادآموزی در کشور همچنان هماهنگ و مکانیزه نیست. نبود یک بانک اطلاعاتی یکپارچه باعث شده محاسبه دقیق تعداد بی‌سوادان ممکن نباشد و تنها بتوان به آمارهای تقریبی مبتنی بر سرشماری‌های ده‌ساله استناد کرد. 

این وضعیت، به نامشخص بودن آمار و مشخصات میلیون‌ها فرد بی‌سواد، اختلاف ارقام میان منابع مختلف و ضعف شفافیت آماری دامن زده است.

اطلس بی‌سوادی؛ راهکاری برای رفع آمارهای متناقض

مجموعه این چالش‌ها سبب شده سازمان نهضت سوادآموزی برای غلبه بر کاستی‌های آماری و تسهیل برنامه‌ریزی، اقدام به طراحی سامانه‌ای با عنوان «اطلس بی‌سوادی کشور» کند.

به گفته غلامرضا بروجی، معاون امور آموزش نهضت سوادآموزی، اصلاح اساسنامه سازمان و راه‌اندازی سیستم شناسایی سوادآموزان در دستور کار قرار گرفته است تا پس از سرشماری جدید پیش‌بینی‌شده در سال 1405، به جای داده‌های خوداظهاری، آمار ثبت‌محور و دقیق‌تری در اختیار سیاست‌گذاران قرار گیرد.

وی اعلام کرده است که با همکاری استان‌ها، تدوین اطلس مکانی بی‌سوادی در حال انجام است و این سامانه تا پایان سال 1404 آماده بهره‌برداری خواهد شد. هدف از این اقدام، فراهم‌سازی بستر برنامه‌ریزی دقیق‌تر و ثبت واقعی اطلاعات ساکنان هر استان و منطقه، از جمله میزان بی‌سوادی، در سرشماری آینده است.

نهضت سوادآموزی چه تعداد از اتباع بیگانه را آموزش داد؟
یکی دیگر از مسائل مهم در حوزه فعالیت سازمان نهضت سوادآموزی، موضوع اتباع خارجی است. در سال‌های اخیر، سوادآموزی اتباع خارجی نیز به برنامه‌های این سازمان افزوده شده است.

بر اساس سرشماری سال 1395، حدود 400 هزار نفر از اتباع خارجی 10 تا 49 ساله در کشور بی‌سواد بوده‌اند. با توجه به مهاجرپذیری بالا در برخی مناطق، به‌ویژه اطراف تهران و استان‌های مرزی، این گروه سهم قابل توجهی از جمعیت بی‌سواد را تشکیل می‌دهند.

سازمان نهضت سوادآموزی اعلام کرده است که همه گروه‌های رسمی و غیررسمی اتباع خارجی در برنامه‌های آموزشی تحت پوشش قرار می‌گیرند و کلاس‌های جداگانه‌ای برای آن‌ها برگزار می‌شود.

به گفته عبدالرضا فولادوند، رئیس سازمان نهضت سوادآموزی، ایران طی 45 سال گذشته حدود 920 هزار نفر از اتباع افغان و عراقی را تحت پوشش برنامه‌های سوادآموزی قرار داده است؛ این در حالی است که کمک‌های بین‌المللی در این حوزه بسیار محدود و در مواردی نزدیک به صفر بوده است.

بودجه فعلی نهضت سوادآموزی کمتر از 500 میلیارد تومان است 

محدودیت منابع مالی، یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف نهضت سوادآموزی محسوب می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد سهم این سازمان از بودجه آموزش‌وپرورش، با وجود افزایش هزینه‌ها و تورم، رشد متناسبی نداشته است.

به گفته معاون توسعه سازمان نهضت سوادآموزی، سرانه هزینه سوادآموزی در سال 1401 در سه دوره آموزشی، به‌طور متوسط حدود 800 هزار تومان به ازای هر نفر بوده که رقم قابل توجهی نیست.

عبدالرضا فولادوند نیز اعلام کرده است که بودجه فعلی نهضت سوادآموزی کمتر از 500 میلیارد تومان است و این میزان در شرایط اقتصادی کنونی پاسخگوی نیازهای سازمان نیست؛ موضوعی که به کاهش حقوق کارکنان، تأخیر در پرداخت حق‌التدریس و اختلال در فعالیت‌های جاری منجر شده است.

بر این اساس، کاهش منابع مالی و دغدغه تأمین حق‌التدریس آموزشیاران و تجهیزات آموزشی، از مهم‌ترین موانع پیش‌روی نهضت به شمار می‌رود.

مهم‌ترین مانع اجرای مأموریت نهضت سوادآموزی
علاوه بر کمبود منابع مالی، نهضت سوادآموزی با موانع ساختاری دیگری نیز مواجه است. کمبود نیروی انسانی مجرب، یکی از این چالش‌هاست. بخش قابل توجهی از آموزشیاران داوطلب پس از سال 1392 به استخدام رسمی آموزش‌وپرورش درآمده‌اند و همین مسئله موجب شده نهضت از نیروهای باسابقه خود محروم شود.

کارشناسان معتقدند برای سوادآموزی بزرگسالان، به‌ویژه در مناطق روستایی و عشایری، باید نیروهای تخصصی تربیت شوند؛ در غیر این صورت، استفاده از معلمان خرید خدمت و حق‌التدریس موقت، راهکاری ناپایدار خواهد بود.

از سوی دیگر، ضعف در همکاری و هماهنگی بین‌نهادی نیز یکی از مشکلات جدی این حوزه است. اگرچه ساختار نهضت سوادآموزی به وزارت آموزش‌وپرورش متصل است، اما بسیاری از مأموریت‌های آن نیازمند تعامل مؤثر با سایر نهادها، استانداری‌ها و مجموعه‌های محلی است.

بازتعریف سوادآموزی بزرگسالان در عصر جدید

یکی از ضرورت‌های امروز نهضت سوادآموزی، توجه به شیوه‌های نوین آموزش و بازتعریف مفهوم سواد است. مسئولان این سازمان تأکید دارند که سواد در عصر حاضر صرفاً به خواندن و نوشتن محدود نمی‌شود و ابعاد جدیدی همچون سواد رسانه‌ای، سواد مالی و سواد فناوری را نیز دربرمی‌گیرد.

با این حال، برنامه‌های آموزشی نهضت همچنان عمدتاً بر آموزش‌های پایه و روش‌های سنتی متمرکز است و نیاز به سرمایه‌گذاری جدی در آموزش مهارت‌های زندگی، سواد دیجیتال، آموزش شهروندی و خودمراقبتی احساس می‌شود.

به گفته رئیس سازمان نهضت سوادآموزی، پس از انقلاب اسلامی، نرخ باسوادی کشور حدود 48 درصد افزایش یافته، اما اکنون زمان تعریف مأموریت‌های جدیدی است که آموزش عمومی بزرگسالان و مهارت‌های فردی و اجتماعی را در بر گیرد.

بر همین اساس، 40 محور آموزشی جدید در دستور کار این سازمان قرار گرفته و محتوای آموزشی در حوزه‌هایی مانند مهارت‌های زندگی و آپارتمان‌نشینی در حال تدوین است. این آموزش‌ها قرار است در قالب نظام آموزش بزرگسالان ارائه شود و سوادآموزی به‌عنوان یک «مسئولیت اجتماعی» مورد توجه همه بخش‌ها قرار گیرد.

تحصیل مهارت‌های فنی و حرفه‌ای، بخش مهمی از رویکرد جدید نهضت سوادآموزی است. این سازمان تلاش دارد با مراکز فنی‌وحرفه‌ای و دانشگاه فرهنگیان همکاری کند تا آموزش مهارت‌های کاربردی نیز در کنار سواد پایه ارائه شود.
همچنین آموزش از راه دور، از طریق سامانه‌های محتوایی و چندرسانه‌ای، برای مناطق دارای محدودیت دسترسی حضوری در حال پیگیری است.

ورود سازمان‌های خصوصی برای آموزش بزرگسالان

در کنار این اقدامات، مسئولان حوزه تعلیم‌وتربیت بر این باورند که سوادآموزی یک مسئولیت اجتماعی همگانی است. هرچند در برخی استان‌ها صنایع بزرگ و معادن در قالب ایفای تعهدات اجتماعی به توسعه زیرساخت‌های آموزشی کمک کرده‌اند، اما در حوزه سوادآموزی بزرگسالان و آموزش مهارتی، ظرفیت بخش خصوصی همچنان تا حد زیادی مغفول مانده است.

در مجموع، اگرچه روند کلی سوادآموزی در کشور رو به بهبود است، اما تحقق اهداف بلندمدت نهضت سوادآموزی نیازمند بازتعریف راهبردها، تقویت زیرساخت‌های داده‌ای، تأمین منابع پایدار و استفاده هوشمندانه از ظرفیت‌های دیجیتال است. 

اولویت‌بخشی به سوادآموزی زنان، جلوگیری از بازگشت بی‌سوادی و جلب مشارکت اجتماعی، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در ریشه‌کنی کامل بی‌سوادی در کشور ایفا کند.

انتهای پیام/