به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، محمدصادق نصراللهی، عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع)، طی یادداشتی به بررسی جایگاه هیئت به منطله اکوسیستم فرهنگی–ارتباطی شیعه و سوژه‌ای ناب برای پژوهش بومی پرداخته است.

متن یادداشت را در ادامه می‌خوانیم:

هیئت صرفاً یک اجتماع مؤمنانه با کارکردی معنوی یا آیینی نیست؛ هرچند بی‌تردید این بُعد، هسته مرکزی آن را شکل می‌دهد. با این حال، در نگاهی عمیق‌تر و تحلیلی‌تر، هیئت را باید به‌مثابه یک «زیست‌بوم» یا «اکوسیستم فرهنگی–ارتباطی» در جامعه شیعی فهم کرد؛ زیست‌بومی که نه از سر شعارزدگی، بلکه به‌نحو قاطع و واقعی، با حیات اجتماعی تشیع درهم‌تنیده است و نقشی اساسی در بقا، بازتولید و پویایی این مکتب الهی ایفا می‌کند.

اگرچه مفهوم «زیست‌بوم» خاستگاهی زیست‌شناسانه دارد، اما امروزه به یکی از مفاهیم عمیق، بنیادین و در عین حال پرکاربرد در علوم اجتماعی، به‌ویژه در حوزه فرهنگ و ارتباطات، تبدیل شده است. زیست‌بوم، در معنای عام، به فضایی اطلاق می‌شود که به واسطه وجود عنصر «تناسب»، امکان زیستی متعادل، باثبات و آرامش‌بخش را فراهم می‌آورد.

بر همین اساس، هنگامی که از «زیست‌بوم فرهنگی–ارتباطی» سخن می‌گوییم، مراد فضایی در ساحت اجتماعی است که زیست انسانی در آن، به‌واسطه تحقق تناسب میان عناصر مختلف، بر مدار صحیح و طبیعی خود قرار می‌گیرد. رهیافت اکوسیستمی به هیئت، مستلزم درک آن به‌مثابه پدیده‌ای چندبعدی، پویا، بومی، منسجم و پایدار است.

نخست آنکه، هیئت پدیده‌ای «چندبعدی و چندلایه» است. اگرچه کارکرد اصلی هیئت، معنویت و برقراری ارتباط انسان با ساحت قدسی و ماورایی است، اما از منظر ارتباطی، این زیست‌بوم واجد لایه‌ها و سطوح متکثری است. ارتباط آیینی (مناسک جمعی)، ارتباط میان‌فردی (میان مستمعان)، ارتباط گروهی (در میان خادمان هیئت)، ارتباط عمومی (میان سخنران یا مداح و مخاطبان)، ارتباط انسان با شیء (نقش و تأثیر کتیبه‌ها، نمادها و فضاهای مادی)، ارتباط جمعی (پخش رسانه‌ای هیئت از طریق تلویزیون)، ارتباط اجتماعی مجازی (پخش زنده در شبکه‌های اجتماعی) و حتی ارتباط میان‌فرهنگی (تأثیرپذیری هیئات از اقلیم‌ها و فرهنگ‌های گوناگون)، تنها بخشی از این نظام پیچیده و چندلایه ارتباطی را شکل می‌دهند.

دوم آنکه، هیئت پدیده‌ای «پویا و سرزنده» است. این پویایی، از یک‌سو ریشه در عاملیت انسانی دارد؛ عاملیتی که در قالب سخنران، مداح، خادم و مستمع تجلی می‌یابد و از سوی دیگر، ناشی از کنش‌گری فعال این عاملیت در لایه‌های مختلف ارتباطی است. از آنجا که هیئت بیش از آنکه مبتنی بر ساختارهای خشک و از پیش‌طراحی‌شده باشد، بر کنش انسانی استوار است، با پدیده‌ای مواجه‌ایم که از منظر ارتباطی، زنده، سیال و جذاب است. این پویایی ارتباطی، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که هیئت را به یک زیست‌بوم واقعی بدل می‌سازد.

سوم آنکه، هیئت پدیده‌ای «بومی و درون‌زا» است. همان‌گونه که در تعریف زیست‌بوم اشاره شد، یک پدیده زمانی واجد ماهیت اکوسیستمی است که با پیرامون فرهنگی، اجتماعی و تاریخی خود، تناسب و اهلیت داشته باشد. هیئت، به‌معنای دقیق کلمه، برآمده از بوم فرهنگ ایرانی–اسلامی است؛ پدیده‌ای که به‌صورت درون‌زا در اقلیم فرهنگی ایران زاده شده و با مؤلفه‌های پیرامونی خود هماهنگی عمیق دارد. حضور دال‌ها، نشانه‌ها و نمادهای ایرانی در آیین‌ها، اشعار، فضاسازی‌ها و مناسک هیئتی، یکی از جلوه‌های روشن این تناسب است. همچنین، نقش‌آفرینی فعال نرم‌افزاری و سخت‌افزاری هیئات در پاسداشت کیان سرزمینی ایران اسلامی در جنگ دوازده‌روزه را می‌توان مصداقی عینی از درون‌زادگی و بومی‌بودن این نهاد فرهنگی–اجتماعی دانست.

چهارم آنکه، هیئت پدیده‌ای «منسجم و منظم» است. اگرچه هیئت واجد لایه‌ها، عناصر و کنشگران متکثر است و بیش از آنکه ساختارمحور باشد، عاملیت‌محور است، اما این تکثر نه‌تنها به بی‌نظمی نینجامیده، بلکه به انسجامی مثال‌زدنی منجر شده است. عناصر مختلف هیئت در نوعی هماهنگی و هم‌افزایی معنادار با یکدیگر عمل می‌کنند. از این منظر، هیئت را می‌توان تبلوری از کار جمعی، گروهی و تشکیلاتی دانست که در پرتو راهبری دین و ولایت، به نظمی درونی و پایدار دست یافته است.

و در نهایت، هیئت پدیده‌ای «پایدار و باثبات» است. اجتماع تمام ویژگی‌های پیش‌گفته، هیئت را به امری ماندگار و دائمی بدل کرده است. حتی در شرایط همه‌گیری کرونا، که از حیث فاصله‌گذاری اجتماعی، بیشترین تعارض را با ذات جمعی هیئت ایجاد می‌کرد، این نهاد توانست با حفظ جوهره خود، به حیات و کارکرد خویش ادامه دهد. این پایداری، ریشه در پاسخ‌گویی هیئت به نیازهایی واقعی، عمیق و پایدار در زیست دینی و اجتماعی جامعه دارد.

بر این اساس، اگر هیئت مذهبی را به‌مثابه یک اکوسیستم فرهنگی–ارتباطی در ایران معاصر فهم کنیم—پدیده‌ای که با چندبعدی‌بودن، پویایی، بوم‌گرایی، انسجام و پایداری شناخته می‌شود—آنگاه باید آن را یکی از زنده‌ترین ارگان‌های جامعه ایرانی، از اصلی‌ترین پیشران‌های بسیج اجتماعی، منبعی عمیق برای معنا‌بخشی، جولانگاهی برای زیست مؤمنانه در سایه ولایت، و عاملی مؤثر در ارتقای سرمایه اجتماعی و فرهنگی جامعه دانست.

از همین‌رو، هیئت شایسته آن است که در صدر اولویت‌های پژوهشی کشور قرار گیرد. پژوهش عمیق و عالمانه درباره هیئت، نه‌تنها می‌تواند ابعاد ناشناخته و ناب آن را آشکار سازد، بلکه زمینه‌ساز ارائه راهبردهایی کارآمد برای رشد، تعالی و بالندگی هرچه بیشتر این زیست‌بوم اصیل خواهد بود. به نظر می‌رسد راه نرفته در فهم علمی و پژوهشی هیئت، به‌مراتب بیش از راه رفته است و ضرورت دارد مجامع دانشگاهی و پژوهشی، هیئت را به‌عنوان یک «سوژه ناب پژوهشی» در کانون توجه خود قرار دهند. باشد که این مهم به زودی تحقق یابد.

انتهای پیام/