به گزارش گروه رسانه های خبرگزاری تسنیم، بازار تهران یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین مجموعه‌های شهری ایران است که شکل‌گیری اصلی آن به دوره صفویه بازمی‌گردد؛ اما در دوران قاجار به اوج رونق و گسترش خود رسید. هم‌زمان با انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت، بازار نیز به قلب تپنده اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی شهر تبدیل شد. بسیاری از رویدادهای مهم تاریخی، از جنبش‌های مردمی گرفته تا تحولات اقتصادی، در همین فضا شکل گرفته یا تحت‌تأثیر آن بوده‌اند.

ساختار معماری بازار تهران شامل راسته‌ها، سراها، تیمچه‌ها، مساجد، مدارس، حمام‌ها و کاروان‌سراهایی است که هرکدام بخشی از هویت تاریخی شهر را شکل می‌دهند. این مجموعه نه‌تنها یک مرکز دادوستد، بلکه نمادی از شیوه زندگی، فرهنگ کسب‌وکار سنتی و روابط اجتماعی ایرانیان در طول قرن‌ها به شمار می‌رود. به دلیل همین ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و معماری، عرصه بازار تاریخی تهران در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و مشمول ضوابط حفاظتی میراث‌فرهنگی است. 

حفاظت از بازار تهران تنها یک مسئله عمرانی نیست

این ثبت ملی به معنای آن است که هرگونه دخل‌وتصرف، مرمت، نوسازی یا تغییر در بافت بازار باید با نظارت و تأیید کارشناسان میراث‌فرهنگی انجام شود تا اصالت تاریخی آن حفظ شود. میراث‌فرهنگی بازار تهران تنها در کالبد فیزیکی خلاصه نمی‌شود، بلکه شیوه‌های سنتی کسب‌وکار، نوع تعامل بازاری‌ها، معماری درون‌گرا، نورگیری‌های سنتی، طاق‌ها و چهارسوق‌ها هم بخشی از این میراث ارزشمند محسوب می‌شوند، به همین جهت حفاظت از بازار تهران تنها یک مسئله عمرانی نیست، بلکه یک وظیفه فرهنگی و هویتی برای نسل امروز به شمار می‌رود. بااین‌حال، فرسودگی سازه‌ها، مداخلات غیراصولی، تأسیسات ناایمن و فشار فعالیت‌های اقتصادی مدرن، این میراث ارزشمند را با تهدیدهای جدی روبه‌رو کرده است.

به همین دلیل کارشناسان تأکید دارند ایمن‌سازی بازار تهران باید هم زمان با حفظ هویت تاریخی آن انجام شود؛ موضوعی که نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، بودجه کافی و هماهنگی مستمر میان تمام نهادهای مسئول است. متأسفانه بازار تاریخی تهران با وجود جایگاه مهم اقتصادی و ثبت در فهرست آثار ملی، همچنان از نظر ایمنی در وضعیت نگران‌کننده‌ای قرار دارد. 

بازار تهران؛ یکی از پرخطرترین نقاط پایتخت

بر اساس اعلام مسئولان، روزانه حدود 1.5 ‌میلیون نفر در این محدوده تردد می‌کنند، درحالی‌که زیرساخت‌های فرسوده برق، سیم‌کشی‌های غیراستاندارد، انبارشدن حجم بالای اجناس قابل‌اشتعال و بافت متراکم بازار، آن را به یکی از پرخطرترین نقاط پایتخت تبدیل کرده است. کارشناسان هشدار داده‌اند حتی نقص جزئی در تأسیسات برق می‌تواند منجر به آتش‌سوزی گسترده‌ای شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر دست‌کم 11 ساختمان در بازار تهران در وضعیت ناایمن قرار دارند و هر لحظه امکان وقوع حادثه در آن‌ها وجود دارد. با وجود برگزاری جلسات متعدد میان نهادهایی همچون آتش‌نشانی، شهرداری، میراث‌فرهنگی و هیئت امنای بازار، روند ایمن‌سازی با سرعت کافی پیش نرفته و بسیاری از سراها و تیمچه‌ها همچنان شرایط استاندارد ایمنی را ندارند. از سوی دیگر، مسئولان میراث‌فرهنگی هم با اشاره به حساسیت تاریخی بازار اعلام کرده‌اند هرگونه اقدام ایمن‌سازی باید بدون آسیب به هویت معماری و بافت ارزشمند بازار انجام شود. 

شناسایی 14 نقطه اضطراری در محدوده بازار

بر همین اساس پس از بررسی‌های کارشناسی، 14 نقطه اضطراری در محدوده بازار شناسایی شده که نیاز فوری به مرمت‌های سازه‌ای دارند. انجام این اقدامات منوط به تأمین اعتبار است؛ موضوعی که به دلیل محدودیت‌های مالی، روند اجرا را با کندی مواجه کرده است.

یکی از مهم‌ترین مشکلات بازار تهران، وجود تأسیسات برق فرسوده و الحاقات غیراصولی است که طی دهه‌های گذشته بدون رعایت استانداردهای فنی ایجاد شده‌اند. این مسئله تقریباً در اغلب راسته‌ها و گذرهای تاریخی دیده می‌شود و خطر بروز حوادث را افزایش داده است. هرچند در سال‌های گذشته اقداماتی از سوی شهرداری و برخی نهادها برای بهبود شرایط انجام شده اما این اقدامات پاسخگوی ابعاد گسترده خطرات موجود نیست. 

با وجود همه این مشکلات، نمونه‌هایی از همکاری موفق میان کسبه و دستگاه‌های اجرایی هم وجود داشته و برخی سراها و تیمچه‌ها با مشارکت بازاری‌ها مرمت و ایمن‌سازی شده‌اند. 

برخی مرمت‌های غیراصولی اصالت بصری بازار را از بین برده است

سولماز شمشیری، مدیر دفتر توسعه محلی محلات حصار صفوی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با بیان اینکه وضعیت مرمت در بازار به‌صورت کامل زیر نظر میراث‌فرهنگی است، گفت: «این محدوده ثبت ملی شده و هرگونه اقدام عمرانی باید با هماهنگی و نظارت کامل میراث انجام شود.»

وی افزود: «بااین‌حال در سال‌های گذشته برخی اقدامات به‌عنوان «مرمت» انجام شد که در واقع بیشتر «بازسازی» بوده، از جمله در سراهایی مانند سرای محمدعلی، سرای حاج زمان، سرای نادعلی و... که با وجود الگوی تاریخی، رویکرد مرمتی در آن‌ها رعایت نشد.»

شمشیری با اشاره به اقدامات انجام شده در راسته‌های بازار اظهار کرد: «از 1388 تا 1393، شهرداری با مشارکت کسبه و تحت نظارت میراث‌فرهنگی، اقدام به اجرای سقف گنبدی در برخی راسته‌ها کرد؛ اما این گنبدها بدون رعایت کامل اصول معماری سنتی اجرا شده‌اند.»

وی ادامه داد: «الگوهای اصیل معماری بازار با پوشش گنبدی در قسمت ابتدایی بازار کفاش‌ها و بخش میانی بازار حضرتی باقی مانده که تناسبات معماری ایرانی در آن قابل‌مشاهده است، تناسب جرزها، مقیاس‌ها و توجه به بام بازار به‌عنوان نمای پنجم از اصول معماری ایرانی است.»

وی تأکید کرد: «این موارد در راسته‌هایی که بیش از یک دهه پیش بازسازی شده رعایت نشد؛ اما نمی‌توان به این موضوع اذعان نکرد که اقدامات انجام شده، کیفیت محیطی راسته‌ها را افزایش داده است.»

مدیر دفتر توسعه محلی محلات حصار صفوی ادامه داد: «در سال 1397 با راه‌اندازی دفتر توسعه محله ویژه بازار بزرگ تهران، تمام اسناد و طرح‌های پیشین جمع‌آوری و یک آسیب‌شناسی جامع انجام شد. نتایج این بررسی نشان داد بسیاری از مشکلاتی که در دهه‌های 40 و 50 برای بازار مطرح شده بود، همچنان پابرجاست و حتی تشدید هم شده است، متأسفانه به دلیل شیوع کرونا و نبود بودجه، در سال‌های 1398 و 1399 امکان اجرای پروژه‌های اساسی وجود نداشت.»

 بازسازی بازار با کمک کسبه

وی ادامه داد: «ما برای شروع کار، تصمیم گرفتیم از ظرفیت خود کسبه استفاده کنیم، نخستین پروژه بهسازی در سال 1399 در بازار فرش‌فروش‌ها آغاز شد. این پروژه حدود دوسال زمان برد تا اعتماد کسبه جلب شود؛ اما در نهایت به نتیجه مطلوبی رسید. در این مسیر حتی با اپراتورهای تلفن همراه برای جابه‌جایی دکل‌ها و تجهیزات مخابراتی مذاکره کردیم که کاری بسیار دشوار بود؛ اما با پیگیری و تعامل انجام شد.»

شمشیری تصریح کرد: «به دلیل تخریب‌های گسترده و ازبین‌رفتن گنبدها در فاصله زمانی 1335 تا 1340 که بازار میل به توسعه داشته و از یک طبقه به دو طبقه تبدیل شده، سقف سازه‌های تجاری با سازه خرپا اجرا شده است، امروزه که در بازار تهران فعالیت داریم تصمیم بر آن است که به جای اجرای مجدد گنبد، سقف‌های شیروانی موجود را با همان سبک ساماندهی کنیم، یعنی شست‌وشو، تعویض ورق‌های پلی‌کربنات و بهسازی ظاهری، این اقدامات در نیمه‌غربی بازار اجرا شد و بازخورد بسیار مثبتی هم از سوی کسبه داشت.»

مدیر دفتر توسعه محلی محلات حصار صفوی با اشاره به ضعف نظارت‌ها گفت: «بزرگ‌ترین مشکل ما نبود نظارت مؤثر و ضوابط بالادستی شفاف است. در برخی پروژه‌ها الگوهای نادرست بازسازی اجرا شد که متأسفانه در ابتدا جلوی آن گرفته نشد و امروز آثار آن را در چند سرا به‌وضوح می‌بینیم. هرچند در سال‌های اخیر سخت‌گیری میراث بیشتر شده و این موضوع جای امیدواری دارد.» 

بازار تهران دیگر توان بارگذاری مجتمع‌های تجاری جدید را ندارد

وی با انتقاد از رویکرد تک‌بعدی ایمنی بازار اظهار کرد: «در چند سال اخیر موضوع «ایمنی بازار» صرفاً به ایمنی سراها تقلیل‌یافته است؛ درحالی‌که بازار یک «ابرفضای شهری» است. ما باید برای خروج اضطراری، مدیریت بحران و تجمع جمعیت برنامه جامع داشته باشیم. امروز بازار فضای امن و مشخصی برای تخلیه جمعیت در شرایط بحران ندارد.»

شمشیری تأکید کرد: «از نظر من، مهم‌ترین مشکل بازار تهران، بارگذاری تجاری بیش از حد است. صدور بی‌رویه پروانه برای مجتمع‌های تجاری بزرگ، بدون توجه به زیرساخت برق، تردد، بارگیری و خدمات شهری، فشار مضاعفی به بازار وارد کرده است. هر واحد جدید یعنی افزایش مصرف برق، افزایش چرخ‌دستی، افزایش بار ترافیکی و کاهش ایمنی.» 

مدیر دفتر توسعه محلی محلات حصار صفوی با تأکید بر اینکه بازار تهران دیگر توان بارگذاری تجاری جدید را ندارد، گفت: «باید به جای توسعه بی‌رویه، به سمت احیای بناهای تاریخی و سبک‌سازی فعالیت‌ها حرکت کنیم، این در حالی است که ساخت پاساژها به دلیل درآمد بالای آن برای شهرداری، همچنان ادامه دارد.»

وی در پایان با اشاره به عوارض نوسازی گفت: «سالانه از تمام مغازه‌های بازار عوارض نوسازی دریافت می‌شود که رقم بسیار قابل‌توجهی است؛ اما سهم مشخصی از این درآمد به خود بازار بازنمی‌گردد. اگر سازوکاری وجود داشت که بخشی از این عوارض صرف نگهداری و مرمت بازار شود، بسیاری از مشکلات مالی ما حل می‌شد؛ اما متأسفانه نگاه غالب، نگاه درآمدی به بازار است، نه نگاه حفاظتی به یک میراث تاریخی.» 

اعتبار 130 میلیاردی برای فاز اول مرمت اضطراری 

مرتضی ادیب‌زاده، معاون میراث‌فرهنگی استان تهران هم در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره وضعیت بازار تهران گفت: «حدود سه‌ماه پیش بررسی مجددی روی بازار تهران انجام دادیم و تأکید ما بر نقاط آسیب‌پذیر بوده است.» 

وی با بیان اینکه پژوهشگاه میراث‌فرهنگی هم تحقیقی درباره ایمنی بازار و آسیب‌شناسی آن انجام داده است، افزود: «چند نقطه ناپایدار سازه‌ای شناسایی شده که احتمال ایجاد شرایط ناایمن در آن‌ها وجود دارد و مرمت اضطراری این نقاط در اولویت قرار گرفته است.»

ادیب‌زاده تصریح کرد: «فاز اول رفع خطر و مرمت اضطراری این نقاط نیازمند 130 میلیارد تومان است و قرار شده در چند فاز اجرا شود. کل برنامه برای بازه زمانی حداکثر شش‌ماهه طراحی شده و مکاتبات لازم با استانداری برای تأمین منابع استانی و ملی انجام شده است.»

مرمت‌های غیراصولی تأیید نمی‌شود

معاون میراث‌فرهنگی تهران گفت: «علاوه بر برنامه‌های استان، دستور آقای استاندار نیز بر اولویت‌دادن به ایمنی بازار و آسیب‌شناسی موارد اضطراری تأکید دارد. ما با شهرداری منطقه 12 و سازمان نوسازی شهرداری تهران تعامل داریم تا اولویت‌های بازار با رویکرد رفع خطر و ایمن‌سازی پیش‌برود. این کار فقط مربوط به میراث‌فرهنگی و شهرداری نیست؛ اداره برق، گاز، آتش‌نشانی و سایر دستگاه‌ها نیز باید همکاری کنند.»

وی افزود: «کسبه بازار در بسیاری از طرح‌های مشارکتی فعال بوده‌اند. در تیمچه‌ها و چهارسوهای مختلف، مغازه‌داران مشارکت کرده و درخواست مرمت داده‌اند.»

ادیب‌زاده ادامه داد: «همچنین پروژه‌هایی که توسط مرمتگران دارای گرید مرمتی انجام شود، موردتأیید ماست و مرمت غیراصولی هیچ‌گاه تأیید نخواهد شد؛ چراکه سلامت بنا و شهروندان باید تضمین شود.»

حفظ اصالت و ارزش‌های تاریخی فرهنگی بازار تهران اولویت ماست

معاون میراث‌فرهنگی گفت: «امروز وقتی وارد بازار می‌شویم، ناهمگونی‌هایی به لحاظ سیم‌کشی‌ها، کنتورها و الحاقات غیرقانونی مشاهده می‌شود که علاوه بر آشفتگی بصری، بر ایمنی سازه‌ها نیز اثرگذار است. باید با همکاری دستگاه‌های دخیل، سازوکار عملیاتی تعریف کنیم تا مشکلات قابل‌اجرا رفع شوند، نه اینکه نسخه کلی پیچیده شود.»

وی افزود: «بارگذاری‌های اضافه و الحاقات غیراستاندارد، به‌ویژه در پشت‌بام‌ها و گذرهایی که قبلاً روباز بوده‌اند، باعث ناپایداری جدی شده است. این مناطق با شهردار منطقه بررسی شده و جزء اولویت‌های مرمت اضطراری قرار گرفته‌اند. برای ایمن‌سازی می‌توان از مصالح سبک و برگشت‌پذیر استفاده کرد، بدون اینکه هویت تاریخی کوچه‌ها و تیمچه‌ها تغییر کند.»

معاون میراث‌فرهنگی تهران گفت: «برخی جرزها و طاق‌های بازار طی دهه‌های گذشته با الحاقات غیراستاندارد ایجاد شده‌اند. باید بر اساس حق مکتسبه و قوانین، این مسائل مدیریت شود و بازار پله به پله از نظر سازه‌ای، ایمنی و تاریخی سامان یابد.»

وی افزود: «حفظ اصالت و ارزش‌های تاریخی فرهنگی بازار تهران و تضمین ایمنی آن اولویت ماست. با همکاری شهرداری، دستگاه‌های مختلف و کسبه، می‌توان درصد ایمنی بازار را افزایش داد و درعین‌حال هویت تاریخی آن را حفظ کرد.» بدون‌شک حل ریشه‌ای مشکلات ایمنی بازار تهران تنها با همکاری هم زمان میراث‌فرهنگی، شهرداری، آتش‌نشانی و خود کسبه امکان‌پذیر است. در غیر این صورت، تداوم وضعیت فعلی می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به جان مردم و میراث تاریخی کشور وارد کند. 

منبع: فرهیختگان

انتهای پیام/