به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، کمکهای توسعهای سالهاست یکی از مهمترین ابزارهای سیاست خارجی قدرتهای بزرگ به شمار میرود. کشورهایی مانند ژاپن، فرانسه، ترکیه و حتی آلمان ــ هرچند با شدت و شیوههای متفاوت ــ از کمکهای خارجی برای پیشبرد منافع ژئوپلیتیک و اقتصادی خود استفاده میکنند. یکی از مکانیسمهای مهم در این زمینه "کمکهای گرهخورده" است؛ کمکهایی که دریافتکننده را ملزم میکند کالاها، خدمات یا پیمانکاران را از کشور کمککننده خریداری کند. این پدیده در ادبیات توسعهای شناختهشده است و سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) بارها آن را نقد کرده است.
طبق تعریف رسمی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، کمکهای گرهخورده هزینه اجرای پروژه را برای کشورهای فقیر بالا میبرد و رقابت آزاد را محدود میکند. تحقیقات متعدد نشان داده که هزینه پروژههای گرهخورده میتواند 15 تا 30 درصد از پروژههای آزاد (Untied) گرانتر تمام شود. این مسئله باعث شده بسیاری از نهادهای توسعهای غربی از دهه 2000 بهتدریج به سمت «غیرگرهخوردهسازی» حرکت کنند؛ هرچند این روند کامل و یکدست نیست و تفاوتهای مهمی بین کشورها وجود دارد.
ژاپن و پیوند ساختاری وامهای کمک توسعهای با منافع اقتصادی
ژاپن یکی از کشورهایی است که هنوز بخش قابلتوجهی از وامهای کمک توسعهای (ODA Loans) آن تا حدی گرهخورده باقی مانده است. گزارشهای رسمی آژانس همکاری بینالمللی ژاپن (JICA) نشان میدهد که بخش مهمی از اجرا در پروژههای بزرگ زیربنایی در کشورهای جنوب شرق آسیا یا آفریقا توسط شرکتهای ژاپنی انجام میشود. البته این الزام بهصورت صریح در قالب «شرط قراردادی» ذکر نمیشود، بلکه در عمل از طریق استانداردهای فنی، فرایندهای مناقصه و تجربه فنی شرکتهای ژاپنی بازتولید میشود. پژوهشهای دانشگاهی هم نشان دادهاند که ژاپن در سیاست توسعهای خود به دنبال تأمین امنیت اقتصادی، دسترسی به بازارها و رقابت با چین است.
فرانسه و کمکهای توسعهای آژانس توسعه فرانسه
آژانس توسعه فرانسه (AFD) از دهه 1990 به سمت «اتصالزدایی» کمکهای خود حرکت کرده و بخش قابلتوجهی از کمکهای توسعه ای خود را بهصورت غیر گره خورده به شروط ارائه میکند. با این حال، مطالعات مستقل نشان میدهند که در بسیاری از پروژههای بزرگ، شرکتهای فرانسوی همچنان سهم غالب در اجرای قراردادها دارند. این مسئله بیشتر ناشی از ظرفیت فنی، شبکه نفوذ تاریخی و زبان مشترک در کشورهای آفریقایی است تا الزام رسمی.
آژانس هماهنگی و همکاری تیکا: قدرت نرم و نفوذ ژئوپلیتیک ترکیه
آژانس هماهنگی و همکاری ترکیه (تیکا) برخلاف آژانس همکاری بینالمللی ژاپن یا آژانس توسعه فرانسه معمولاً پروژههای بزرگ اقتصادی اجرا نمیکند و کمکهای آن بیشتر در قالب پروژههای کوچک، فرهنگی یا فنی است. این نوع کمکها بهصورت «گرهخورده رسمی» ارائه نمیشوند، اما کارکرد ژئوپلیتیک واضحی دارند: گسترش نفوذ ترکیه در آسیای مرکزی، قفقاز، بالکان و بخشهایی از خاورمیانه. تحلیلگران بینالمللی بر این نکته تأکید دارند که تیکا عملاً بخشی از شبکه قدرت نرم ترکیه است.
آژانس همکاری بین المللی آلمان و "گرهخوردگی غیررسمی"
آژانس همکاری بین المللی آلمان (GIZ) به طور رسمی اعلام کرده که کمک هایش "غیرگره خورده" هستند و همه شرکتها از هر کشوری اجازه شرکت در مناقصات را دارند. اما در عملیات واقعی میدانی، شبکههای صنعتی آلمان، استانداردها، نیازهای تخصصی و زنجیره تأمین باعث میشود که بخش قابلتوجهی از پیمانکاران به دلیل استانداردهای فنی که با محصولات اروپایی سازگار است، نیازهای تخصصی که بیشتر در شرکتهای اروپایی موجود است، شبکه ارتباطی و حضور طولانیمدت شرکتهای آلمانی در آن کشور و توان رقابت فنی بالاتر در برخی حوزهها، شرکتهای آلمانی یا اروپایی باشند و علاوه بر این از توصیههای اتحادیه اروپا برای ترویج استانداردهای دیجیتال اروپایی در پروژه ها نمیتوان گذشت.
چرا کشورها تمایل به کمکهای گرهخورده دارند؟
اگرچه کمکهای گرهخورده از نظر توسعهای اثرات منفی دارد، اما از نگاه دولتهای اهداکننده مزایایی دارد، از جمله: حمایت از شرکتهای داخلی، کاهش ریسک پروژه از طریق استفاده از پیمانکاران آشنا، افزایش نفوذ سیاسی و اقتصادی و رقابت با کشورهایی مانند چین. در نتیجه، هرچند زبان رسمی نهادهای توسعهای معمولاً اخلاقی و انسانی است، اما تحلیل روابط بینالملل نشان میدهد که اهداف قدرتهای بزرگ چندلایه و چندبعدی است. این تضاد بین «زبان رسمی» و «کارکرد واقعی» دقیقاً موضوع اصلی بحث کارشناسان توسعهای است.
جمعبندی
کمکهای گرهخورده همچنان یکی از ابزارهای مهم سیاست خارجی و اقتصادی برخی کشورهاست، هرچند بسیاری از دولتهای غربی مدعیاند که ساختار کمکهایشان آزاد و شفاف است. به بیان دیگر، کمکهای توسعهای در عمل میتوانند همزمان ابزار توسعه و ابزار نفوذ اقتصادی باشند؛ تمایزی که فهم آن برای تحلیل سیاست خارجی قدرتهای بزرگ ضروری است.
انتهای پیام/