به گزارش خبرگزاری تسنیم از اراک، با نگاهی گذرا به تاریخ و تمدن ایران به خوبی می توان دریافت که کشور ما یکی از کهن ترین و سنتی ترین کشورهای جهان است . طبیعتاًٌ در کشوری با این قدمت تاریخی فرهنگی ، همه عناصر تشکیل دهنده فرهنگ انسانی در کنار هم و موازی با یکدیگر خلق می شوند البته بالندگی فرهنگی هر ملتی بر مبنای خصوصیات روحی و روانی آن مشخص میشود.
تعزیهخوانی و شبیهخوانی از عهد باستان در ایران مرسوم بوده و ایرانیان شیعه نیز در ساختن تعزیه و به نمایش در آوردن واقعههای کربلا و حدیث مصایب سیدالشهدا (ع) به سنت نمایشهای آیینی ایرانیان قدیم و شیوه اجرای مناسک و آیینهای آنان و پارهای از عناصر اسطورهای و حماسی نظر داشتهاند.
تعزیه به معنای متعارف، نمایشی است که در آن واقعهٔ کربلابه دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیتهای اصلی را بر دوش دارند، نشان داده میشود و در واقع این نمایش نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی-شیعی و بیشتر دربارهٔ کشتهشدن حضرت سیدالشهدا(ع) و مصائب اهل بیت بوده و از سویی باید گفت تعزیه گونهای از نمایش مذهبی منظوم است که در آن عدهای اهل ذوق و کارآشنا در جریان سوگواریهای ماه محرم وصفر برای نشان دادن ارادت و اخلاص به اهل بیت(ع)، طی مراسم خاصی بعضی از داستانهای مربوط به واقعهٔ کربلا را پیش چشم تماشاچیها بازآفرینی میکنند.
در تعزیه چون اهمیت خواندن هنرمندانهٔ اشعار بیش از روش اجرا و نمایش واقعههاست، آن را در قیاس با روضهخوانی، تعزیهخوانی نیز گفتهاند.
تعزیه معمولاً با به اجرا درآمدن پیشخوانی نمایش مجلس اصلی آغاز میشود و کسی که تعزیه را برپا میکند «بانی» و گردانندهٔ آن را «تعزیهگردان»، «ناظمالبکا» یا «معینالبکا» و بازیگران آن را «تعزیهخوان» یا «شبیهخوان» مینامند.
در تعزیه محدودیتی برای استفاده از لوازم و اسباب در میان نیست و شبیهخوانها برای آسانی ادامهٔ مطلب مربوط به نقش خود، معمولاً به هنگام اجرا، تکه کاغذی به نام «فرد»، در دست دارند که در آنها مصراعهای آخر نقش طرف مقابل یا نخستین مصراع از ادامهٔ نقششان یادداشت شده تا بتوانند بهموقع و بدون زحمت نقشآفرینی خود را دنبال کنند.
بازیگران آماتور یا خردسال را شخص تعزیهگردان، از کنار محدودهٔ نمایش راهنمایی میکند و حتی گاهی به شبیهخوانهای کارآزموده هم تذکراتی میدهد.
شبیهخوانان در اجرای هر مجلس معمولاً دو دستهاند: اولیاخوان و اشقیاخوان و شبیهخوانهایی که نقش اولیا و یاریدهندگان دین را بازی میکنند، اولیاخوان، مظلوم و انبیاخوان نامیده میشوند و کسانی که نقش اشقیا و دینستیزان را بازی میکنند اشقیاخوان یا ظالمخواناند.
اولیاخوانها نقشهای خود را موزون و خطابهای سرمیدهند، اما اشقیاخوانها سخنان خود را ناموزون و معمولی بیان میکنند و معمولا اولیاخوانها جامهٔ سبز یا سیاه بر تن میکنند و اشقیاخوانها لباس سرخ اما در مورد سیاهیلشکرهای هر یک از دو دسته، استفاده از جامههایی با این رنگها مصداق کاملی ندارند.
استان مرکزی بعنوان یکی از قطب های تعزیه خوانی کشور است که از دیرباز در شهرهای استان شاهد برپایی محافل تعزیه خوانی و عزاداری سیدالشهدا(ع) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) بوده است که سرزمین هایی چون فراهان و تفرش که از کهن ترین شهرهای استان هستند پیشتاز در این امر هستند و تکایایی چون تکیه تاریخی فرمهین نمونه ای مصداقی براین مورد است.
خبرگزاری تسنیم استان مرکزی در پنجمین میزگرد تخصصی خود، با دعوت از "اسماعیل مجللی" تعزیه خوان، محقق و پژوهشگر حوزه تعزیه خوانی و "محمدکاووسی" از پیشکسوتان و فعالان شبیه خوانی استان مسائل مختلف و مربوط به تعزیه و تعزیه خوانی را به گفتوگو گذاشته است.
متن گفتوگوی خبرگزاری تسنیم با این دو هنرمند حوزه تعزیه استان مرکزی در میزگرد تخصصی با عنوان "تعزیه نشان آمیختگی هنر و مذهب اسلامی" در زیر می آید:
تسنیم: بحثمان را از سبقه فعالیتی در حوزه تعزیه آغاز می کنیم، چندسال است در این عرصه فعالیت دارید؟
کاووسی: با توجه به عجین بودن خانوادهام به موضوع تعزیه من نیز از همان سالهای آغازین زندگی به این کار علاقهمند شده و در روزهای نخست با بچهخوانی کار خود را آغاز کردم.
مجللی: اگر بخواهم سن شروع این کار را به طور دقیق بیان کنم باید بگویم که از سن 5سالگی با راهنمایی پدرم که هماکنون نیز به این کار مشغول است وارد تعزیه شدم و تا به امروز با عشق و علاقه این کار را ادامه میدهم.
تسنیم: نگاه شما به فعالیت در حوزه تعزیه و شبیه خوانی چیست؟
کاووسی: بحث تعزیه موضوعی است که تماما به اهل بیت امام حسین(ع) مربوط میشود و سروکار داشتن با این بحث زندگی و حال و هوای انسان را متحول میکند و سعی کردم تا به امروز با نگاه مسئولیت پذیرانه این کار را انجام دهم و بیش تر به دید یک رسالت به آن بنگرم چرا که تعزیه در واقع قسمت اعظم فرهنگ مردم این آب و خاک است و اهمیتدهی و توجه به آن زنده نگه داشتن فرهنگ کشور است.
مجللی: با توجه به این موضوع که تحصیلات من در حوزه سینما و تئاتر و همینطور ادبیات بوده است سعی کردم که در کنار انجام کار تعزیه به بحث تحقیق و پژوهش در حوزه مسائل مربوط به تعزیه بپردازم و تاکنون نیز بیشاز 10 مقاله در ارتباط با تعزیه تالیف کردهام.
تسنیم: به اعتقاد شما، اهمیت و جایگاه تعزیه در حوزه فرهنگ دینی به چیزان است؟
کاووسی: آنچه که مشخص است تعزیه ریشه عمیق در فرهنگ دینی ما دارد و عشق به حضرت اباعبدالله همانند دارویی آرام بخش در شیره جان تمامی شیعیان ایشان و در رگهای همه ما در جریان است و در واقع تعزیه فریاد همین علاقه مندی به اهل بیت امام حسین(ع) است البته مایه خوشحالی است که در ایران همواره بستر پذیرش تعزیه در ایران وجود داشته و مردم با دارا بودن پیشینههای نمایشی همواره از انواع نمایشها استقبال میکردند که تعزیه را هم میتوان در گروه هنرهای نمایشی که ریشه در باورهای دینی دارد قرار داد.
مجللی: اسناد موجود در تاریخ گویای این موضوع است که نخستین عزاداریها از همان زمان شهادت امامحسین(ع) و یاران ایشان انجام شده و اززمان آل بویه در ایران به دستور پادشاه وقت آن سالها و دستور ایشان مبنی بر سیاهپوش کردن تمامی بازار به طور رسمی عزاداری آغاز شد و دهه نخست محرم را به عزاداری پرداخته و کسب و تجارت را تعطیل میکردند.
در ایران پیش از ورود اسطورهای به نام امام حسین(ع) مردم برای اسطوره ملی سیاوش به عزاداری میپرداختند که درکتاب تاریخ بخارا نیز به کم و کیف آن نشریح شده و باید گفت که اوج و شکوفایی تعزیه در ایران در دوران قاجار بوده است و نمایش تعزیه به شکل کنونی از زمان محمدشاه قاجار آغاز شده است.
تسنیم: فکر میکنید چه چیز تعزیه آن را هنر منحصر به فرد تبدیل کرده است؟
کاووسی: تعزیه به سبب روایت حال و هوا و شرایط امام حسین (ع) از دوران تاریخ سبب شد که عطر وبوی ایشان را درگیر خود کند و همین ادغام ویژگی ممتاز را برای این هنرنمایشی رقم زده است و در یک کلام میتوان وجود امام حسین(ع) از جمله ویژگی بارز را برای این هنر نمایشی بیان کرد.
مجللی: در هیچکجای دنیا نمیتوان هیچ هنرنمایشی را پیدا کرد که به طور یکشان تمام کشور ار دربرگیرد و مردم را 3 تا 4 ساعت به پای محفلهای تماشا کشاند و این دقیقا به رکن امام حسین (ع) و اهل بیت و پیوند نامرئی میان مردم باز میگردد.
تسنیم: به عنوان کسانی که در حوزه تعزیه فعالیت داشته و تحقیق کرده اید، تاریخچه وسبقه ای از تعزیه در استان مرکزی بیان فرمایید؟
کاووسی: وقتی حرف از تعزیه به میان میاید به یاد تعزیههایی که در زمانهای قدیم در روستاهای استان مرکزی با توجه به نوع و لهجه هرکدام اجرا میشده است و در اراک تعزیههای سراهای بازار را به خاطرمان یادآوری میکند که هرکدام با اجراهای تعزیهخوانهای برجسته و پیشکسوت شور حسینی را در فضا حکم فرما میکردند.
مجللی: براساس شنیده در اوایل دهه 40 در بازار اراک اجرای تعزیه انجام میشده است و در دوران قاجار هم زمان با دیگر شهرها نظیر تهران این موضوع اجرای میشده است.
پس از انقلاب تعزیه بازار دارای اقتدار ویژه ای شد و تعزیه بازار که نوعی از عزاداری مردم به شمار میآمد که در این زمان در شرایط اوج قرار گرفت و در لیست افتخارات فرهنگی شهر و استان محسوب شد که در این میان وجود تعزیهخوانهای برجسته سبب شد میزان این افتخارآفرینی افزایش یافت.
تسنیم: به نظرشما جایگاه تعزیه در استان مرکزی چگونه است؟
کاووسی: در ارتباط ا این موضوع باید بیان کرد که تعزیه هنوز نتوانسته در جایگاه واقعی خود قرار گیرد چرا که آن میزان حمایتی که باید از ان انجام کیگرفته تاکنون محقق نشده است.
وقتی میگوییم که از تعزیه حمایت درستی نشده است به معنای دیگر این عدم حمایت به تزلزل جایگاه تعزیه انجامیده و تاکنون فعالیت درستی در راستای اختصاص مکان دائمی به منظور برگزاری تعزیه نشده است.
مجللی: تعزیه در نظر دراماتیک توانسته سبب غبطه خوردن بسیاری از درام نویسان غرب و شرق شود اما در استان مرکزی اگر در جایگاه نخست هم نباشد به طور قطع توانسته ردیفهای دوم وسوم را به خود اختصاص دهد و پابه پای دیگر عزاداریهای استان پیش رود به طوریکه حتی در دورافتاده ترین روستاهای استان مرکزی در روز عاشورا ارجای تعزیه دارند و به نوعی از ساعات اغازین شروع و تا غروب ادامه پیدا میکند.
با توجه به اینکه همواره مردم آخر داستان را می دانند اما همه ساله تعدادزیادی از مردم به اماکن اجرای وبه تماشا مینشینند.
تسنیم: به نظرشما، تعزیه امروزی آیا اصلاح شده یا همان تعزیههای اجرا شده در زمانهای گذشته است؟
کاووسی: در تعزیههای امروزی که اجرا میشد تمامی شبیه خوانان نسخه های جمع آوری شده از همان سالها را دوباره خوانی میکنند و تاکنون حرکت جدیدی در تعزیه ایجاد نشده است و ما دنبالهروی همان تعزیههای سالهای پیش بوده ایم و باید گفت که این تکرار نوعی عیب به شمار نمیرود چرا که به سبب جامع وکامل بودن تمامی نسخههای تعزیه تاکنون حرکت جدیدی در تعزیه شکل نگرفته است.
البته مسالهای که وجود دارد به تازگی گروههایی از تعزیه در سطح کشور دیده میشوند که سعی دارند با استفاده بیش از حد اکثری از لوازم مربوط به تعزیه مروج سبک ویژه ای باشند که باید توج داشته باشند لوازم وارده به متن تعزیه آنها نباید پجارجوب کلی تعزیه را سوال برد.
مجللی: آنچه که امروز ما شاهد ان هستیم به عنوان اجرای تعزیه در سطح کشور یک مدل کپی برداری از تعزیه مربوز به همان دوران قاجار است که ما استمرار حرکت انها را داشتیم نسخههای خوانده شده در عرصه امروزی مربوط به همان 100 تا 200 سال گذشته استو باید گفت که امروزه ما نسخه نویس جدید نداریم و در شرایط دارا بودن این افراد استقبال عمومی از این افراد نمیشود.
تسنیم: آیا به فکر تربیت نسخه نویسان جدید افتاده اید؟ و این امر را ضروری می دانید؟
کاووسی: همان طور که قبلا گفته شد کامل و جامع بودن نسخههای مربوط به تعزیه سبب شده که ما از لحاظ دارا بودن نسخه در بی نیازی کامل به سر بریم و به سبب همین تکمیل بودن نسخههای موجود دیگر نیازی به تربیت فرد جدید در این زمینه احساس نشده است.
مجللی: نوشتن نسخه جدید در تعزیه یکی از مواردی است که از مدتها پیش ذهن مرا بسیار درگیر کرده بود که به همین سبب چیزی در حدود 400 نسخه تعزیه مطالعه کرده و نتایج این بررسی ها نشان میدهد که آن قدر ظرفیت نسخههای در دست بسیار زیاد است که دیگر نیازی به نوشتن نسخه جدید نبوده و تربیت نسخه نویس جدید بی فایده است و باید این را اعتراف کرد که تمامی حوادث مربوط به قیام عاشورا به تعزیه تبدیل شده است.
این یک ویژگی خوب و ارزنده برای تعزیه ما به شمار میآید و ما اگر بتوانیم همین نسخههای موجود را اجرایی کنیم هنر تعزیه را زنده نگه داشته و از تعزیههای مدرن بی نیاز میشویم.
تسنیم: آیا دستگاه های فرهنگی استان حمایتی از این حوزه دارند؟ و تاکنون با کدام یک از دستگاهها در حوزه تعزیه همکاری داشتید؟
کاووسی: از سال 59 کار سازماندهی گروهای مربوط به تعزیه را آغاز کردم و از سال 62 همکاری با اداره ارشاد در حوزه تعزیه شروع شد و تا به امروز با دستگاههای مختلف استانی نظیر میراث فرهنگی اجراهای مختلفی را درایام گوناگون به ویژه سوگواری سالار شهیدان داشتهام و درراستای برگزاری اجراهای مختلف به شهرستانهای متعددی سفر کردم.
مجلللی: در کار اجرای تعزیه خوشبختانه با کلیه دستگاههای دولتی و خصوصی همکاری کردم که نمونههایی از این دستگاهها را میتوان نظیر حوزه هنری، اداره ارشاد،فرهنگستان هنر، سپاه پاسداران و شهرداریهای مربوط به استانهای تهران، البرز، یاسوج بوده اند و استانهای زیادی در کشور میزبان برگزاری اجراهای تعزیههایم بوده است.
تسنیم: مشکلات موجود در مسیر اجرای تعزیه از نظر شما چه چیز است؟
کاووسی: تعزیه میراث معنوی کشور ما است که باید سینه به سینه نقل شود و تمامی ارگانهای مربوطه نظیر میراث فرهنگی و ارشاد یاری گر تعزیه خوانان در این امر باشند.
یکی از مشکلات همان موضوع نبود فضای دائمی برای تعزیه خوانان است که این همواره مشکلات بسیاری را برای آنها فراهم کرده است و کمبود تبلیغات در این زمینه و فرهنگ سازی برای این موضوع سبب شد که تعزیه بار بسیار ی از مشکلات را متحمل شود.
البته فقدان گزینشهای لازم به منظور بکارگیری تعزیه خوانان بسیار سبب شد که نگاه به این موضوع از درجه اهمیت کمتری برخوردار شود و هرکسی با خوانده یک نسخه از تعزیه خود را هم ردیف دیگر تعزیه خوانان بداند که این در دراز مدت میتواند سبب وارد آمدن خدشه به بدنه تعزیه کند.
مجللی: روال تعزیه به شکل خود همواره در حال طی شدن است و افرادی که تعزیه را اجرا میکند کارهایی از قبیل تبلیغات و دیگر امور را انجام میدهند اما اختصاص یکسری از فضاها به اجرا میتواند مسیر اجرای کارآنها را هموار تر کند چرا که با تعداد نسخههایی که در دست داریم تمام سال را تگر به اجرا بپردازیم باز هم نسخه را در دست داریم.
اگر راه پژوهش هموارتر شود و بسترهای لازم به منظور بهرهگیری از دانشجویان علاقه مند در حوزه تعزیه و پایاننامههای دانشجویی فراهم شود میتواند آثار خوبی را در تعزیه ایجاد کند.
البته وجود شایعات حاکم در فضای کاری سبب میشود که لذت کا رکردن در افراد از بین رفته و میزان کارایی انها را کمتر کند که باید در این حوزه بررسیهایی انجام شود که این شایعات پایان یابد.
من به عنوان پژوهشگر در این زمینه پیشنهاد میکنم که اگر رشته دانشگاهی با این عنوان ایجاد شود میتواند کیفیت اجراهای تعزیه را افزایش دهد.
گفتوگو از سمیه حبیبی و مهری کارخانه
انتهای پیام/