«معجزه آبخیزداری»|بیابان را بهشت کنیم/تیمور لنگ: وقتی به "زاگرس" رسیدیم، دولا دولا از این "جنگل انبوه" گذشتیم!


«معجزه آبخیزداری»|بیابان را بهشت کنیم/تیمور لنگ: وقتی به "زاگرس" رسیدیم، دولا دولا از این "جنگل انبوه" گذشتیم!

عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع با بیان اینکه متأسفانه جنگل­های زاگرس به‌علت تصرفات بیجای انسان به‌شدت تخریب شده، به گزارش تاریخی اشاره می‌کند که تیمور لنگ می‌گوید: وقتی به "زاگرس" رسیدیم، ناچار شدیم دولا دولا از این "جنگل انبوه" بگذریم.

خبرگزاری تسنیم، کارگروه بررسی‌های ویژه اقتصادی؛ پرونده «معجزه آبخیزداری» ــ بخش ششم

اشاره | «نگذارید بمیرد جنگل، که جهان خواهد مرد». فواید بی­شمار و کارکردهای بسیار فراوان جنگل‌ها در حوزه­‌های آبخیز سبب شده است جنگلها به‌مثابه ریه­‌های زمین و رمز حیات انسان تلقی شود و در این باره آبخیزداری کمک بسیار زیادی می‌تواند در توسعه جنگلکاری در کشور داشته باشد. برای تبیین ارتباط متقابل آبخیزداری و جنگلکاری در کشور، گفتگویی با آقای دکتر خسرو ثاقب طالبی، عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع، انجام دادیم. طالبی با اشاره به اینکه جنگلکاری یکی از اقدامات عمده و مهم در آبخیزداری است، خاطرنشان کرد: حفظ و احیای جنگلها و حفاظت از آن به‌ویژه در مناطقی که به‌خاطر دخالت بیجای انسان، پوشش گیاهی تخریب شده و از بین رفته است، باید در صدر اولویتهای طرحهای آبخیزداری در کشور باشد. خلاصه­‌ای از دیدگاه­های وی به‌شرح زیر است:

  • مهمترین اقدام برای عملیات آبخیزداری، ایجاد پوشش گیاهی در بالادست حوزه آبخیز است و باید درختکاری در صدر اولویت­های آبخیزداری باشد.
  • مطالعات تاریخی می­‌توانند نقش بسیار مهم و مؤثری در عملیات جنگلکاری و آبخیزداری داشته باشند.
  • متأسفانه جنگل­های زاگرس به‌علت دخالت­ها و تصرفات بیجای انسان، به‌شدت تخریب شده است و نیاز به احیاء و حفاظت جدی دارند.
  • اهمیت حوزه آبخیز زاگرس و جنگل­های غرب کشور از آن جهت است که 40 درصد آب کشور را تنظیم و تأمین می­‌کند.
  • جنگلها نقش بسیار مؤثری در کنترل سیلاب و خسارات ناشی از آن دارند و از عوامل مهم وقوع سیل در کشور، تغییر کاربری­ جنگل­ها و تبدیل آن به زمینهای کشاورزی و ویلاسازی است.
  • کشور کره جنوبی و دانمارک از کشورهایی هستند که در زمینه جنگلکاری در دنیا بسیار موفق عمل کرده­‌اند.
  • باید در کشور برای جنگلکاری و درختکاری بسیج مردمی شکل گیرد و باید در این باره عزم و اراده ملی وجود داشته باشد.

در ادامه نظر مخاطبان را به مشروح گفتگوی جالب با آقای دکتر ثاقب طالبی جلب می­‌نماییم:

تسنیم: آقای دکتر، به‌عنوان سؤال اول بفرمایید به‌لحاظ اکولوژیکی، جنگلها دارای چه فواید و مزایایی هستند؟

در ابتدا باید گفت به‌طور کلی دو اکوسیستم داریم: آبی و خشکی. اکوسیستم خشک دارای سه نوع جنگل، مرتع و بیابان است. هر کدام از اینها عناصری دارند که در اطراف اکوسیستمها اثرات متقابل دارند. اکوسیستم جنگل دارای فواید و مزایای بسیار زیادی است از جمله این که جنگلها تولید اکسیژن می‌کنند و دی‌اکسیدکربن را دفع، و از تولید گازهای گلخانه­‌ای جلوگیری می­‌کنند. جنگلها باعث می­‌شود ما بتوانیم نزولات آسمانی را حفظ کنیم و بتوان جلوی تبخیر آن را گرفت و آن را زیر زمین ذخیره کرد و در مواقع ضرورت از آن استفاده نمود. کارکرد دیگر جنگلها، حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش خاک است. به‌طور خلاصه می‌توان گفت جنگل­ها در تولید آب، هوا، غذا، حفظ حیات وحش و امنیت غذایی مردم نقش مهم و مؤثری دارند.

تسنیم: رابطه آبخیزداری و جنگل چگونه است و این دو چطور می‌توانند در خدمت هم قرار گیرند؟

آبخیزداری برای مدیریت اکوسیستم­ها، نوعی تکنیک و تکنولوژی است که ما بتوانیم از آن اکوسیستم به‌صورت پایدار و دائمی استفاده کنیم و از منافعش بهره­‌مند شویم. بر اساس این تکنولوژی و تکنیک، در بسیاری مناطق باید نزولات آسمانی را حفظ کنیم و از هدررفت آب­ جلوگیری کنیم و بدین منظور عملیات آبخیزداری مثل ساخت سدها و بندهای مختلف و ایجاد پوشش گیاهی می­‌تواند نقش مهمی در جلوگیری تبخیر و هدررفت آب داشته باشد. اما مهمترین اقدام برای آبخیزداری، ایجاد پوشش گیاهی در بالادست حوزه آبخیز است؛ آنجایی که جریان آب در حال شدت گرفتن است، با درختکاری و ایجاد پوشش گیاهی اجازه ندهیم آب شدت بگیرد تا سیل مخرب ایجاد شود. در این باره یکی از کارهای خوبی که در آبخیزداری انجام شده است، آبخوان­‌داری است. آبخوان‌ها منابع آب­هایی است که به زیر زمین هدایت شده است و نمونه آن در گرابایگان فسا وجود دارد. در این منطقه به‌علت وقوع سیلاب، روستاییان مجبور به مهاجرت شده بودند ولی با عملیات آبخوان­داری و پخش سیلاب انجام‌شده، الآن آن منطقه خشک، تبدیل به بهشت در دل بیابان شده است.

تسنیم: آیا می­‌توان با عملیات آبخیزداری اکوسیستمی را به اکوسیستم دیگری تغییر داد مثلاً بیابان را تبدیل به جنگل کرد و با توجه به مثال گرابایگان فسا آیا تبدیل بیابان به جنگل، تبعات و عوارضی می­‌تواند داشته باشد؟

به‌طور کلی نمی­‌توان اکوسیستمی را که به‌طور طبیعی بیابان بوده است به جنگل تبدیل کرد، چون ممکن است منطقه­‌ای که بیابان است، پتانسیل تبدیل به جنگل نداشته باشد و به‌خاطر همین بیابان شده است. ولی اگر بخواهیم مثلاً منطقه بی­‌آب‌وعلف را با عملیات آبخیزداری سرسبز کنیم و تبدیل به جنگل کنیم، باید ارزیابی محیط زیستی انجام داد و بررسی کرد: آیا این منطقه خشک، توان تبدیل شدن به جنگل را دارد یا خیر؟ یکی از مواردی که نشان‌دهنده آن است که منطقه­‌ای توان تبدیل شدن به جنگل دارد و با عملیات آبخیزداری آن منطقه را می‌توان سرسبز کرد، آن است که مطالعات تاریخی انجام شود و ثابت شود در قدیم الایام سرسبز و خرم بوده باشد. درباره گرابایگان نیز نیز مسئله صادق است. روستاییان قدیمی نقل می­‌کنند در گذشته گرابایگان منطقه آباد و سرسبزی بوده است که متأسفانه به‌خاطر دخالت­های بیجای انسان این سبزی و خرمی از بین رفت. همچنین وجود درختان گز در اطراف منطقه گرابایگان، که اندازه آن تا 30 تا 40 سانتی­‌متر می­‌رسد نشان از آن است که منطقه دارای ظرفیت سرسبزی و خرمی بوده است. مثال دیگر برای نقش مطالعات تاریخی در آبخیزداری، منطقه سیستان و بلوچستان است. در منابع تاریخی آمده است سیستان و بلوچستان 5 هزار سال پیش انبار غله ایران بوده است، حال چطور شده به‌صورت خشک درآمده و زیر شن­های روان دفن شده است؟ این به‌خاطر دخالت­ انسان و تغییرات اقلیمی بوده است. با توجه به این پیشینه تاریخی می­‌توان بعضی از مناطق سیستان و بلوچستان را با عملیات آبخیزداری احیا کرد و این قابلیت در این منطقه وجود دارد و در این باره طرحهای تحقیقاتی در دست انجام است.

تسنیم: پس می­‌توان نتیجه گرفت مطالعات تاریخی و پیشینه‌شناسی در آبخیزداری می­‌تواند نقش مهم و بسزایی داشته باشد.

بله، موفقیت طرح­های آبخیزداری مرهون توجه به همین مطالعات تاریخی است. البته این مطالعات تاریخی را می‌توان در کتاب­های تاریخی، سفرنامه­‌ها، اسناد و گزارش­های تاریخی مشاهده کرد. نمونه یکی از این گزارشهای تاریخی درباره جنگلهای زاگرس است که امروزه متأسفانه به‌علت دخالت­ها و تصرفات انسان، به‌شدت تخریب شده است. جنگلهای زاگرس در 5 هزار سال پیش مملو و انبوه از درختان بلوط بوده است. در منابع تاریخی چنین آمده است «تیمور لنگ وقتی لشکرکشی به غرب ایران می­‌کند و می­‌خواهد غرب ایران را به‌تصرف خود درآورد، می­‌گوید "به مناطقی رسیدیم که زیر درختان باید دولا دولا راه می­‌رفتیم و تاریکی ناشی از سایه درختان جنگلی به‌حدی بود که باید فانوس به دست از لابلای درختان عبور می­‌کردیم".»، این وضعیت کجا و وضعیت کنونی جنگلهای زاگرس کجا؟! خب، این این پیشینه می ‌تواند در طراحی و اجرای عملیات آبخیزداری مثمرثمر باشد؛ و نیز در گزارش­های تاریخی آمده است آقامحمدخان قاجار وقتی فرار می­‌کند در جنگلهای دشت ارژن مخفی می­‌شود. متأسفانه الآن دیگر اثری از جنگل­های دشت ارژن نیست این در حالی است که در این جنگلها آثار وجود شیر دیده می­‌شود. از این رو مطالعات تاریخی می­‌تواند نقش مؤثری در آبخیزداری و احیای مناطق مختلف داشته باشد.

تسنیم: آقای دکتر، به جنگلهای زاگرس و تخریب شدید این جنگلها اشاره کردید؛ بفرمایید به‌لحاظ اکولوژیکی این جنگل­ها دارای چه فواید و کارکردهایی است و آبخیزداری چگونه می­‌تواند در احیای این جنگلها مؤثر باشد؟

حوزه آبخیز زاگرس و جنگلهای غرب کشور آن به‌حدی اهمیت دارد که 40 درصد آب کشور را تنظیم و تأمین می‌کند. مهمترین رودخانه­‌های غرب کشور مثل کارون از کوههای زاگرس سرچشمه می­‌گیرد و به خلیج فارس می‌ریزد. خب، سؤال اینجاست: این آب چگونه تأمین می­‌شود؟ جواب آن است که با پوشش گیاهی، جنگل­ها و مناطق کوهستانی آن و باران. شدت بارش برف و باران که در مناطق کوهستانی و بالادست انجام می­‌شود، این شدت توسط درختان و جنگلها دفع می­‌شود و آب باران آهسته آهسته در خاک نفوذ می­‌کند و جذب سفره­‌های زیرزمینی می­‌شود و به‌صورت چشمه یا رودخانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. ولی متأسفانه الآن شاهد هستیم جنگلهای زاگرس به‌شدت در معرض تخریب قرار گرفته­‌اند و آثار تعادل اکولوژیکی در آن دیده نمی‌شود. البته متأسفانه نابودی جنگلها معضل و چالش بزرگی در دنیا است و این تخریب گسترده باعث معضلات فراوان مانند خشکسالی، وقوع سیلاب­ها، بی‌‌نظمی‌های بارندگی و تغییرات اقلیم شده است.

تسنیم: با وجود کارکرد فراوان جنگل­های زاگرس، علت اصلی نابودی این جنگلها چیست؟

علت اصلی مطامع و منافع مادی است؛ باید به این نکته مهم توجه داشت که این جنگلها اقتصادی نیستند و نمی‌توان با نگاه اقتصادی به این جنگل­ها نگریست. ارزش خدمات اکولوژی و اکوسیستمی جنگلهای زاگرس به‌مراتب بیشتر از خدمات چوب است و این جنگلها باید اول حفاظت شوند و دوم باید اصلاح شوند و در جاهایی که پوشش گیاهی از بین رفته است با عملیات آبخیزداری، جنگلکاری و حفاظت شود. علت دیگر در نابودی جنگل­های زاگرس عدم آگاهی و شناخت مردم از فواید و آثار فراوان این جنگل­هاست. متأسفانه به‌خاطر همین عدم آگاهی نسبت به اهمیت جنگل، مردم برای تفریح و تفرج و برای درست کردن کباب، روی خاک جنگل، آتش درست می­‌کنند و این درست کردن آتش باعث از بین رفتن موجودات زنده خاک مثل قارچ­ها، باکتری­ها و میکروارگانیسم­های زنده موجود در خاک می­‌شود و رفته رفته خاک جنگل از بین می‌رود و برای رشد درخت مناسب نخواهد بود. مسئله دیگر آتش گرفتن درختان است که باعث نابودی جنگل می­‌شود و بیشتر منشأ آن نیز انسانها هستند، بنابراین آموزش بسیار مهم است و در آبخیزداری باید به مردم به‌خصوص جوامع محلی آموزش داد تا از جنگلها به‌خوبی حفاظت کنند و اجازه ندهند دامها به جنگل­ها وارد شوند و نهال­ها و درختچه­‌های جنگل را از بین ببرند.

تسنیم: به‌نظر شما چه‌نوع آبخیزداری می­‌تواند برای حوزه­‌های آبخیز کشور مناسب باشد؟

با توجه به وضعیت موجود کشور مهمترین مسأله و اولویت آبخیزداری، استقرار پوشش گیاهی و درختکاری در بالادست حوزه آبخیز است. البته ایجاد سازه­‌های مکانیکی مثل بندها و سدهای خاکی خوب است ولی باید از بالادست بتوانیم آب را کنترل کنیم تا سیلاب و هرزآب تشکیل نشود تا به مردم خسارت وارد کند. استقرار پوشش گیاهی و درختکاری در ارتفاعات، مهمترین عامل ترمز در جریان آب­های سطحی است و باید در ارتفاعات و بالادست حوزه آبخیز و در اولین جایی که می­‌توان پوشش گیاهی ایجاد کرد، عملیات استقرار پوشش گیاهی انجام شود. این پوشش گیاهی می­‌تواند با درختچه­‌ها، گیاهان علفی، درخت­های مثمر یا غیرمثمر باشد و در کاشت درخت باید دقت شود گونه گیاهی متناسب با اقلیم منطقه انتخاب شود. در آبخیزداری باید به اصول و قواعد حاکم بر طبیعت که خداوند با حکمت در طبیعت نهاده است توجه جدی انجام شود. از جمله این اصول حاکم بر طبیعت آن است که باید در بالای ارتفاعات گیاهانی مستقر شوند که به سرما مقاوم باشند معمولاً گیاهان کوتاه و بالشتکی و درختچه‌های کوچک و در مناطق پایین­تر درختهای بزرگ مستقر شوند، بنابراین باید در مناطقی که پوشش گیاهی و جنگلها از بین رفته­‌اند، اولویت برنامه­‌های آبخیزداری حفظ و احیای پوشش گیاهی متناسب با اقلیم منطقه و حفاظت از آن باشد.

تسنیم: آیا این بحث علمی است یا تعصب رشته­ تحصیلی است که در دانشگاه خوانده­‌اید؟

واقعاً به‌خاطر تعصب رشته­‌ای نیست؛ به‌خاطر اینکه در دانشگاه اصول حاکم بر اکوسیستم آموزش داده می‌شود ما یاد می‌گیریم وقتی مشکلی پیش می‌آید متوجه می‌شویم عیب کار کجاست و اولویت چیست. در پزشکی گفته می‌شود باید پیشگیری کنیم. پیشگیری در بحث جنگل­ها و منابع طبیعی، حفاظت اکوسیستم است. حفاظت اکوسیستم یعنی داشتن پوشش گیاهی. گیاه داشته باشیم همه عناصر طبیعت را کنارش داریم مثل حیوانات، تنوع زیستی، خاک، انسان. متأسفانه انسان به‌خاطر مطامع و منافع کوتاه‌مدت خود این جنگلها را قطع می‌کند و آن را تبدیل به ساختمان و ویلا می­‌کند، برای نمونه فاصله بین نور تا آمل، دور تا دور جاده به‌جز بنگاه املاک چیز دیگری نمی­‌بینیم، این در صورتی است که تمامی این مناطق روزی جنگل بوده است و جنگل تا کنار دریا کشیده شده بود الآن هم مناطقی وجود دارد که جنگل به دریا متصل است. متأسفانه این جنگل­ها تغییر کاربری داده و آهسته آهسته تبدیل به شالیزار یا با­غهای میوه شده است و هنگامی که این باغ میوه و شالیزار نیز به‌صرفه برای کشاورز نباشد، فروخته و به ویلا تبدیل می‌شود و همین تغییر کاربر­ی‌ها خسارات فراوانی را به‌دنبال داشته است که یکی از این آسیبها، خسارات وقوع سیل است که متأسفانه امسال شاهد وقوع سیلاب­‌هایی بودیم که خسارات زیادی را بر کشور تحمیل کرد.

تسنیم: آقای دکتر، جنگل­ها چه‌تأثیری در کنترل سیلاب و کاهش آسیب­ها و خسارات ناشی از آن باید داشته باشند؟

جنگلها قطعاً نقش مثبت در کنترل سیلاب و خسارات ناشی از آن دارند. جنگلها باعث می­‌شود در بالادست حوزه آبخیز، شتاب باران گرفته شود و بارشهای شدید تبدیل به سیل نشود. یکی از عوامل مهم سیل اخیر استان­های گلستان، مازندران و لرستان قطع درختان و نابودی جنگل­های شمال و غرب کشور بوده است. اگر این جنگلها از بین نمی­‌رفت این‌همه آسیب و خسارت ناشی از سیل نداشتیم.

تسنیم: آیا به‌صورت علمی این مطلب قابل اثبات است؟

بله، اگر مقایسه کنیم بین مناطقی که عملیات آبخیزداری شده و جنگلها سالم بودند با مناطقی که جنگلها از بین رفته بودند، متوجه می­‌شویم مناطقی که از پوشش گیاهی بیشتری برخوردار بودند کمترین خسارت ناشی از سیل را متحمل شده­‌اند، به‌عنوان نمونه چند سال گذشته اطراف نکا بارندگی شدیدی اتفاق افتاد و آسیب زیادی به تأسیسات نکا وارد ساخت و تخریب زیادی به‌بار آورد، ولی حوزه آبخیز نزدیک به آن که دارای پوشش گیاهی مناسبتر و بهتری بود، آسیب و تخریب کمتری متوجه آن حوزه آبخیز شده بود. افزون بر این اگر مطالعات تاریخی انجام شود متوجه می‌شویم در سطح کشور این‌قدر سیل با حجم تخریبی زیاد نداشتیم و در همین سیل اخیر گلستان و لرستان به‌صورت میدانی از پیرمردها و اهالی مناطق سؤال می­‌کردیم جواب می­‌دادند در 30ــ40 سال اخیر شاهد این چنین سیلاب­های شدید نبودیم.

تسنیم: راه­‌حل شما برای کاهش خطرات ناشی از سیلاب در حوزه­‌های آبخیز چیست؟

همان طور که اشاره شد مهمترین راه­‌حل آن است که در مناطقی که پوشش گیاهی و جنگلها نابود شده است مثل جنگلهای زاگرس و جنگلهای شمال، این مناطق با درختکاری و طرحهای جنگلکاری احیاء و حفاظت شود. باید برای این منظور در کشور نهضت درختکاری ایجاد شود. الآن جمعیت کشور ما حدود 80 میلیون نفر است، اگر هر نفر دو درخت بکارد و مدیریت و نگهداری درست صورت گیرد، در هر سال می‌توانیم، حداقل 50 هزار هکتار را درختکاری کنیم و در 10 سال این رقم به 500 هزار هکتار می­‌رسد که عدد بسیار خوبی است. باید برای درختکاری گسترده در کشور، بسیج مردمی به‌وجود آید و از ظرفیتهای مختلف استفاده شود. یکی از این ظرفیتها استفاده از نیروهای مسلح و سربازان وظیفه است. این سربازان می­‌توانند با آموزشهای مناسب دو سه ماهه، به امر جنگلکاری و درختکاری بپردازند. البته برای شکل­‌گیری نهضت درختکاری در کشور، نیاز به عزم و اراده ملی در همه اقشار ملت است.

تسنیم: آیا در دنیا کشورهایی داریم که در جنگلکاری موفق عمل کرده باشند؟

بله، یکی از این کشورها کره جنوبی است؛ کشور کره جنوبی در طول جنگ جهانی دوم همه منابع جنگلی­‌اش نابود شد و تقریباً کشور خشک و بیابانی شد. بعد از جنگ، این کشور برای جنگلکاری بسیج شد و رهبران آن کشور اعلام کردند از هر خانواده به‌جز یک نفر که برای تهیه غذا و سایر امورات دیگر باید در خانه بماند، همه اعضای خانواده باید در امر جنگلکاری مشارکت داشته باشند و درخت بکارند. کشور موفق دیگر دانمارک است. این کشور بسیاری از جنگل­های خود را جهت بهره­‌برداری در کشاورزی و دامپروری از بین برد و فقط 3 درصد جنگل­های این کشور باقی مانده بود، ولی الآن با مدیریتی که انجام شده این میزان به 17 درصد رسیده است.

تسنیم: از عنایت شما برای انجام این گفتگو سپاسگزاریم.

از همین پرونده بیشتر بخوانید

انتهای پیام/+

واژه های کاربردی مرتبط
واژه های کاربردی مرتبط
پربیننده‌ترین اخبار اقتصادی
اخبار روز اقتصادی
آخرین خبرهای روز
فلای تو دی
تبلیغات
همراه اول
رازی
شهر خبر
فونیکس
میهن
طبیعت
گوشتیران
رایتل
مادیران
triboon
بانک ایران زمین
بانک سرمایه