به گزارش گروه بینالملل خبرگزاری تسنیم، تحولات پس از سپتامبر 2023 در قفقاز جنوبی تنها یک شکست نظامی برای ارمنستان نبود؛ بلکه یک نقطه دگرگونکننده در هویت سیاسی، ساختار امنیتی و جهتگیری ژئوپلیتیک ایروان به شمار میآید.
دولت نیکول پاشینیان از یک سو با شدیدترین فشارهای سیاسی و هویتی داخلی مواجه شده و از سوی دیگر در تلاش برای فرار از «امنیت تکمحور روسی» و نزدیکسازی تدریجی به اروپا و آمریکا است؛ روندی که پیامدهای عمیق و بلندمدتی برای آینده توازنقوا در منطقه و حتی مناسبات ایران با قفقاز دارد.
1. پساشوک قرهباغ: آغاز یک بحران هویتی ـ ساختاری
تحولات 2023 در قرهباغ برای ارمنستان چیزی فراتر از ازدسترفتن یک منطقه مورد ادعا بوده است؛ این رخداد نقطه پایان یک جهانبینی سیاسی چندهزار روزه و آغاز تردید در اصول اساسی هویت ملی شده است. پس از فروپاشی قره باغ و کوچ ناگهانی ساکنان ارمنی، سه تحول بنیادین در جامعه و دولت ارمنستان نمایان شد.
- سقوط روایت «امنیت مبتنی بر پیروزی تاریخی» و آغاز روایت «امنیت مبتنی بر واقعگرایی دردناک»
- تردید گسترده اجتماعی در مورد کارآمدی امنیت روسمحور
- افزایش تقابل میان «نخبگان سنتی» و «گروه اصلاحطلب جدید» حول تعریف هویت ملی
برای نخستین بار در تاریخ پساشوروی، ارمنستان ناچار شد بهجای «ملیگرایی مبتنی بر کنترل سرزمین»، بهسمت «ملیگرایی مبتنی بر بقا، بازسازی و توسعه» حرکت کند؛ تغییری که برای بسیاری از گروههای سنتی قابل پذیرش نیست.
2. تقابل دولت پاشینیان با اپوزیسیون: نزاعی سیاسی یا جنگ برای بازتعریف هویت
گروههای مخالف پاشینیان شامل احزاب محافظهکار، کلیسای ارمنی، برخی گروههای نظامی بازنشسته و بخشی از دیاسپورا بر این باورند که دولت با «کنارهگیری از آرمان قره باغ» و «تغییر پارادایم امنیتی» به هویت ملی لطمه زده است. مهمترین محورهای انتقاد آنها این بوده است که پاشینیان با «واقعگرا» خواندن شکست در قره باغ، بر ارزشهای تاریخی ارامنه پای نایستاده است.
دولت با نزدیک شدن به غرب روابط راهبردی با روسیه را تضعیف کرده و کشور را در برابر تهدیدات آتی بیدفاع گذاشته است. اصلاحاتی مانند محدودسازی نقش کلیسا، بازداشت برخی چهرههای سنتی و تغییر ساختارهای امنیتی، «تهاجم به نهادهای ریشهدار» تلقی میشود. در مقابل، دولت استدلال میکند که «نظام امنیتی تاریخی» شکست خورده و تکرار آن جز خسارت بیشتر ندارد. باید قره باغ را از محور سیاست خارجی خارج کرد تا فرصت صلح پایدار با آذربایجان ایجاد شود. تمرکز آینده باید بر اقتصاد، مرزهای دولتی به رسمیت شناختهشده و بازسازی نهادهای داخلی باشد.
پاشینیان تلاش دارد هویت جدیدی بسازد که در آن، «ارمنستان سرزمینی» بر «ارمنستان تاریخی» اولویت دارد. این شکاف داخلی، صرفاً یک درگیری سیاسی نیست؛ بلکه تعیین میکند که ارمنستان با چه الگویی امنیتی پیش خواهد رفت؛ میزان وابستگی به روسیه چگونه تغییر خواهد کرد و رفتار منطقهای این کشور در برابر ایران، ترکیه و آذربایجان چه مسیر جدیدی خواهد یافت. در نتیجه، این تقابل داخلی با پیامدهای ژئوپلیتیک مستقیم برای کل منطقه همراه است.
3. از امنیت روسمحور تا همکاری با اروپا: چرخش یا بازتعادل
روابط ارمنستان و روسیه اگرچه تاریخی و مبتنی بر پیوندهای نظامی، اقتصادی و امنیتی است، اما پس از 2023 سه عامل مهم نقش مسکو را تضعیف کرده است. عدم مداخله عملی روسیه در بحران 2023 این موضوع مهمترین شوک روانی جامعه ارمنی بوده است. درگیر شدن روسیه در جنگ اوکراین و محدودیت منابع آن برای ایفای تعهدات منطقهای و تغییر محاسبات الیت سیاسی ارمنستان و تلاش آنها برای «تنوعسازی امنیتی» به همین دلیل، ایروان بهتدریج بهسمت تقویت روابط با اروپا، آمریکا و حتی برخی بازیگران آسیایی گرایش پیدا کرده است.
اقدامات عملی ایروان برای نزدیک شدن به غرب شامل، ازسرگیری گفتوگوهای امنیتی با اتحادیه اروپا، استقرار هیئتهای نظارتی اروپایی در مرزهای ارمنستان، افزایش همکاریهای نظامی با فرانسه و دریافت تجهیزات دفاعی، برگزاری نشستهای امنیتی با آمریکا در حوزههای آموزش، مدیریت مرز و فناوریهای نوین و کاهش مشارکت در برخی سازوکارهای ساختاری تحت کنترل روسیه است. اما این چرخش «کامل» نیست.
علیرغم نشانههای فوق، ارمنستان نمیتواند بهطور کامل از روسیه به دلیل عواملی چون وابستگی انرژی، حضور نظامی روسیه در خاک ارمنستان، وابستگی سنتی بخشی از نخبگان و نبود آلترناتیو فوری برای سیستم تسلیحاتی شورویمحور جدا شود. بنابراین، آنچه در عمل میبینیم «شکستن تکمحوری روسی» و جایگزینی آن با «چندمحوری غربی–روسی» است؛ نه یک بریدن کامل.
4. اصلاحات دفاعی و بازسازی مرزی: ضرورت بقا، نه انتخاب سیاسی
یکی از مهمترین تغییرات پس از 2023، پایان «مرزهای موازی» ارمنستان (مرزهای رسمی + مرزهای ذهنی قره باغ) و تمرکز بر «مرزهای شناساییشده» است. این امر نیازمند اصلاحات عمیقی مانند افزایش توان دفاع مرزی، استانداردسازی پایگاهها، بروزرسانی تسلیحات، آموزشهای جدید برای جنگهای نامتقارن و مرزی و همکاری با میانجیان بینالمللی برای کنترل خطوط تماس است.
دولت ارمنستان متوجه شده که اتکاء صرف به «بازدارندگی مبتنی بر اتحاد» کافی نیست و باید بازدارندگی «ملیِ قابلاتکا» ایجاد کند. اقدامات جاری شامل تقویت ساختار مرزبانی مستقل از ارتش، استفاده از آموزشهای اروپایی و فرانسوی، خرید تجهیزات ارتباطی، راداری و تسلیحات سبک مدرن، مذاکره برای همکاریهای فنی در حوزه پهپاد و جنگ الکترونیک و بازسازی زیرساختهای لجستیکی است. اصلاحات دفاعی بدون انسجام داخلی موفق نخواهد شد. مخالفت نهادهای سنتی با «غربیسازی امنیت» و تقابل سیاسی، ممکن است روند مدرنسازی را تضعیف کند. لذا پاشینیان در تلاش است اصلاحات را در قالب «ضرورت ملی» معرفی کند، نه «وابستگی به غرب».
5. پیامدهای منطقهای: بازتعریف بازی در قفقاز
چرخش ارمنستان بهسمت غرب و بازسازی دفاعی آن، معادله قدرت در قفقاز جنوبی را حداقل در سه سطح تغییر میدهد. در برابر آذربایجان، ارمنستان به دنبال بازدارندگی حداقلی و کاهش آسیبپذیری مرزی است. در برابر روسیه، مسکو با یک متحد «کموفادارتر» و «تردیدمحور» مواجه است و در در برابر ترکیه، ایروان در پی ایجاد کانالهای جدید برای کاهش انزوای ژئوپلیتیک خود است.
اقدامات اخیر ارمنستان برای تهران، دو جنبه مهم دارد. نخست: تثبیت مرزهای رسمی و نگرانی از مداخلات غربی است که حضور هیئتهای اروپایی در مرزهای ارمنستان بهویژه نزدیک ایران برای تهران اهمیت امنیتی جدی دارد و دوم: فرصتهای جدید همکاری با ایروان است که در ابعاد تقویت راههای ترانزیتی جدید، نقش ژئوپلیتیکی ایران در حفظ مسیرهای حیاتی و امکان مشارکت در پروژههای بازسازی و انرژی است. ایران برای حفظ موازنه و جلوگیری از حضور امنیتی غرب در مرزهایش، باید روابط اقتصادی و امنیتی با ایروان را تقویت کرده و نقش فعالتری در فرآیندهای منطقهای ایفا کند.
6. سناریوهای محتمل آینده
سناریوی اول: تثبیت چرخشِ نیمهغربی؛ اگر دولت پاشینیان بتواند نهادهای داخلی را مدیریت و اصلاحات دفاعی را بدون بحران اجتماعی پیش ببرد، ارمنستان در مسیر «امنیت چندمحوری با محوریت غرب» پیش خواهد رفت.
سناریوی دوم: بازگشت فشار داخلی و احیای الگوی روسمحور؛ چنانچه بحران سیاسی تشدید شود و اپوزیسیون از حمایت دیاسپورا و کلیسا بهره گیرد، ممکن است ارمنستان دوباره به «امنیت سنتی روسی» نزدیک شود.
سناریوی سوم: تعادلگرایی هوشمند (محتملترین حالت)؛ ایروان در عمل بهدنبال حفظ رابطه با روسیه، توسعه همکاری با غرب و همزمان جلوگیری از تنش با ایران و آذربایجان خواهد بود؛ مدلی که دامنه تحرک دیپلماتیک را بالا میبرد اما نیازمند مهارت زیادی است.
به طور کلی تحولاتی که از 2023 به بعد آغاز شد، تنها یک بازتنظیم سیاسی نیست؛ بلکه تلاش برای ساختن یک «ارمنستان جدید» است. ارمنستانی که «سرزمین رسمی» را بر «سرزمین تاریخی» اولویت میدهد؛ ارمنستانی که «تنوع امنیتی» را بهجای اتکاء مطلق به روسیه مینشاند؛ ارمنستانی که در پی «صلح دردناک اما پایدار» بهجای «آرمانگرایی پرهزینه» است.
این مسیر اگر موفق شود، قفقاز جنوبی وارد دورهای تازه از موازنهسازی خواهد شد و اگر شکست بخورد امکان تکرار بحرانهای امنیتی، بیثباتی داخلی و بازگشت به الگوهای گذشته وجود دارد. در هر صورت، ارمنستان کنونی برخلاف دهههای پیش دیگر نه بازیگری پیرامونی، بلکه یکی از محورها و متغیرهای اصلی شکلدهنده آینده قفقاز جنوبی است.
نویسنده: معصومه محمدی، کارشناس مسائل اورآسیا
انتهای پیام/